| ἐπὶ Φρυνίχου ἄρχοντος, ἐπὶ τῆς Λεωντίδος ἐν- | |
| άτης πρυτανείας, ἧι Χαιρέστρατος Ἀμεινίου | |
| Ἀχαρνεὺς ἐγραμμάτευεν· τῶν προέδρων ἐπεψή- | |
| φιζεν Μενέστρατος Αἰξωνεύς· Εὐκράτης Ἀρισ- | |
| 5 | τοτίμου Πειραιεὺς εἶπεν· ἀγαθῆι τύχηι τοῦ δ- |
| ήμου τοῦ Ἀθηναίων, δεδόχθαι τοῖς νομοθέται- | |
| ς· ἐάν τις ἐπαναστῆι τῶι δήμωι ἐπὶ τυραννίδι | |
| ἢ τὴν τυραννίδα συνκαταστήσηι ἢ τὸν δῆμον τ- | |
| ὸν Ἀθηναίων ἢ τὴν δημοκρατίαν τὴν Ἀθήνησιν | |
| 10 | καταλύσηι, ὃς ἂν τὸν τούτων τι ποιήσαντα ἀπο- |
| κ⟨τ⟩είνηι, ὅσιος ἔστω· μὴ ἐξεῖναι δὲ τῶν βουλευ- | |
| τῶν τῶν τῆς βουλῆς τῆς ἐξ Ἀρείου Πάγου καταλ- | |
| ελυμένου τοῦ δήμου ἢ τῆς δημοκρατίας τῆς Ἀθ- | |
| ήνησιν ἀνιέναι εἰς Ἄρείον Πάγον μηδὲ συνκα- | |
| 15 | θίζειν ἐν τῶι συνεδρίωι μηδὲ βουλεύειν μη- |
| δὲ περὶ ἑνός· ἐὰν δέ τις τοῦ δήμου ἢ τῆς δημοκρ- | |
| ατίας καταλελυμένων τῶν Ἀθήνησιν ἀνίηι τῶ- | |
| ν βουλευτῶν τῶν ἐξ Ἀρείου Πάγου εἰς Ἄρειον Π- | |
| άγον ἢ συνκαθίζηι ἐν τῶι συνεδρίωι ἢ βολεύη- | |
| 20 | ι περί τινος, ἄτιμος ἔστω καὶ αὐτὸς καὶ γένος |
| τὸ ἐξ ἐκείνου, καὶ ἡ οὐσία δημοσία ἔστω αὐτοῦ | |
| καὶ τῆς θεοῦ τὸ ἐπιδέκατον· ἀναγράψαι δὲ τόν- | |
| δε τὸν νόμον ἐν στήλαις λιθίναις δυοῖν τὸν γ- | |
| ραμματέα τῆς βουλῆς καὶ στῆσαι τὴμ μὲν ἐπὶ τ- | |
| 25 | ῆς εἰσόδου τῆς εἰς Ἄρειον Πάγον τῆς εἰς τὸ βο- |
| υλευτήριον εἰσιόντι, τὴν δὲ ἐν τῆι ἐκκλησία- | |
| ι· εἰς δὲ τὴν ἀναγραφὴν τῶν στηλῶν τὸν ταμίαν | |
| δοῦναι τοῦ δήμου : ΔΔ : δραχμὰς ἐκ τῶν κατὰ ψη- | |
| φίσματα ἀναλισκομένων τῶι δήμωι. vac. |
Επί άρχοντος Φρυνίχου, όταν πρυτάνευε η φυλή Λεοντίς, ένατη κατά σειρά, κατά την οποία ο Χαιρέστρατος, γιος του Αμεινίου, από τον δήμο των Αχαρνών, ήταν γραμματέας. Από τους προέδρους ο Μενέστρατος, από τον δήμο της Αιξωνής, έθετε το θέμα σε ψηφοφορία. Ο Ευκράτης, γιος του Αριστότιμου, (στ. 5) από τον δήμο του Πειραιά εισηγήθηκε. Με καλή τύχη του δήμου των Αθηναίων, οι νομοθέτες να αποφασίσουν: εάν κάποιος κινηθεί ενάντια στον δήμο για να εγκαθιδρύσει τυραννίδα ή συμμετάσχει στην εγκαθίδρυση τυραννίδας ή καταλύσει τον δήμο των Αθηναίων ή τη δημοκρατία στην Αθήνα, όποιος τυχόν σκοτώσει αυτόν που διέπραξε κάποιο από αυτά (στ. 10) να μην θεωρείται μολυσμένος (όσιος)· και να μην επιτρέπεται σε κανέναν από τους βουλευτές της βουλής του Αρείου Πάγου, εάν ο δήμος ή η δημοκρατία στην Αθήνα έχουν καταλυθεί, να ανέβει στον Άρειο Πάγο ή να καθίσει για συνεδρίαση ή να συσκέπτεται (στ. 15) για οτιδήποτε· αλλά εάν, ενώ ο δήμος και η δημοκρατία της Αθήνας έχουν καταλυθεί, κάποιος από τους βουλευτές του Αρείου Πάγου ανέβει στον Άρειο Πάγο ή κάθεται για συνεδρίαση ή συσκέπτεται για οτιδήποτε, να περιπέσει σε ατιμία και ο ίδιος και οι απόγονοί (στ. 20) του και η περιουσία του να δημευθεί και το ένα δέκατο αυτής να αποδοθεί στη θεά. Αυτός ο νόμος να αναγραφεί σε δύο λίθινες στήλες από τον γραμματέα της βουλής, και να τοποθετηθεί η μία στην είσοδο του Αρείου Πάγου (στ. 25) από την οποία εισέρχεται κανείς στο βουλευτήριο, και η άλλη στην εκκλησία του δήμου. Για την αναγραφή των στηλών ο ταμίας του δήμου να δώσει είκοσι δραχμές από τα χρήματα που δαπανά ο δήμος για τα ψηφίσματα (στ. 29).
Η έκδοση του κειμένου βασίστηκε στο IG ΙΙ3 1, 320.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
SEG 12.87· Pouilloux, Choix 32· Schwenk, Athens Alexander 6· Agora XVI 73· Rhodes – Osborne, GHI 79· IG ΙΙ3 1, 320· Squillace 2018 (https://mizar.unive.it/axon/public/axon/anteprima/anteprima/idSchede/178).
ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ostwald 1955· Mossé 1970· Wallace 1989: 179-184· Squillace 1994· de Bruyn 1995: 158-161· Rhodes 1995: 314· Habicht 1997: 13-14, 28· Hansen 19992: 295· Brun 2005: 189-191· Guarducci 2008: 167-170· Teegarden 2014: 85-112· Dmitriev 2015: 40-41· Harris 2016: 79· Lambert 2018: 9, 150-151, 193· Attic Inscriptions Online 33 (https://www.atticinscriptions.com/inscription/IGII31/320).
Το παρόν ψήφισμα χρονολογείται το έτος 337/6 π.Χ., κατά το οποίο επώνυμος άρχων στην Αθήνα ήταν ο Φρύνιχος.
Η στήλη βρέθηκε το 1952 στα βορειανατολικά της Αρχαίας Αγοράς. Σήμερα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς (Ι 6524).
Στο περιβάλλον των ελληνικού τύπου πόλεων οι νόμοι προκύπτουν από διαδικασίες στα συλλογικά όργανα (την βουλήν και τον δῆμον), ενώ γνωρίζουμε ότι σε ορισμένες πόλεις, όπως π.χ. στην Αθήνα, για την οποία έχουμε περισσότερα στοιχεία, τις προτάσεις επεξεργάζονται ειδικά επιφορτισμένοι αξιωματούχοι (το σώμα των συγγραφέων ή αργότερα οι νομοθέται), και την ευθύνη της τήρησής τους είχαν οι θεσμοθέται. Η διάκριση των νόμων από τα ψηφίσματα δεν είναι πάντα σαφής. Οι νόμοι τείνουν να έχουν ρυθμιστικό/κανονιστικό χαρακτήρα και επομένως αφορούν συνήθως θέματα που απασχολούν την κοινότητα σε σταθερή βάση. Η διάρκεια και ισχύς των νόμων υπερτερεί των ψηφισμάτων (Quass 1971· Behrends – Sellert 1995).
Η βιβλιογραφία που ασχολείται με νόμους και νομοθέτες στην Αρχαία Ελλάδα είναι εκτενέστατη και αρκετά είναι τα βιβλία εκείνα που συγκεντρώνουν νόμους γραμμένους σε σκληρό υλικό –λίθο ή μέταλλο– (I.jur. gr.· CID I· Arnaoutoglou 1998· Lambert 2012. Ειδικά για τους νόμους των πρώιμων αρχαϊκών και κλασικών χρόνων βλ. Γιούνη 2006· Gagarin – Perlman 2016) ή αναλύουν μεμονωμένα κείμενα τέτοιων νόμων (Stroud 1968· Stroud 1998· Vasilakis 2001). Τα επιγραφικά κείμενα που έχουν νομικό χαρακτήρα είναι βέβαια περισσότερα από τους νόμους καθεαυτούς· πρόκειται μεταξύ άλλων για μισθώσεις, πωλήσεις, συμβόλαια, χορηγήσεις πολιτικών δικαιωμάτων.
Μαρμάρινη στήλη η οποία φέρει επίστεψη σε σχήμα ναΐσκου. Στο άνω μέρος της υπάρχει ανάγλυφο στο οποίο εικονίζεται ανδρική μορφή να αναπαριστά τον Δήμο και να στεφανώνεται από την προσωποποιημένη Δημοκρατία.
Η επιγραφή σώζεται σε καλή κατάσταση. Το κείμενο έχει αναγραφεί στοιχηδόν, φέρει 36 γράμματα ανά στίχο, με εξαίρεση τον στίχο 15 ο οποίος έχει 35. Το αλφάβητο είναι αττικό-ιωνικό.
Η επιγραφή φέρει νόμο (ή νόμο που εντάσσεται στο σώμα ενός ψηφίσματος, βλ. Squillace 2018: 144), ο οποίος ψηφίστηκε μετά από πρόταση του Ευκράτη και έχει ως σκοπό να προστατεύσει το δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας. Σώζονται τα ονόματα του επωνύμου άρχοντος Φρυνίχου (στ. 1), της πρυτανεύουσας φυλής Λεοντίδος (στ. 1-2), του γραμματέα Χαιρέστρατου (στ. 2-3) και του εισηγητή της πρότασης Ευκράτη (στ. 4-5), ο οποίος βρήκε τον θάνατο το 322 π.Χ., μετά την επικράτηση των Μακεδόνων στην Αθήνα ([Λουκιανός], Δημοσθένους ἐγκώμιον, 31· Lambert 2018: 210). Αναγράφεται, επίσης, το όνομα του προέδρου των νομοθετών Μενέστρατου (στ. 3-4). Οι νομοθέτες αποτελούν κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. ένα ειδικό σώμα Αθηναίων πολιτών το οποίο συμμετέχει στη διαδικασία θέσπισης νέων νόμων (Rhodes – Osborne, GHI: xviii, 390· Canevaro 2018).
Η επιγραφή αναγράφηκε σε δύο στήλες, από τις οποίες η μία τοποθετήθηκε στην είσοδο του Αρείου Πάγου και η άλλη στην Πνύκα (στ. 22-27), ως υπενθύμιση στους Αθηναίους ότι οφείλουν να υπερασπιστούν το δημοκρατικό τους πολίτευμα (Teegarden 2014: 110). Δεν είναι γνωστό, ωστόσο, ποιο από τα δύο αντίγραφα βρέθηκε στην Αγορά (Attic Inscriptions Online 33).
O Άρειος Πάγος τον 4ο αιώνα π.Χ.
Την κλασική εποχή ο Άρειος Πάγος απαρτίζεται από Αθηναίους πολίτες οι οποίοι έχουν ασκήσει το αξίωμα των εννέα αρχόντων και έχουν λογοδοτήσει για τις πράξεις τους (εὔθυναι). Τα μέλη του έχουν ισόβια θητεία και αρμοδιότητά τους είναι η εκδίκαση υποθέσεων ανθρωποκτονίας από πρόθεση, σωματικής βλάβης με θανατηφόρο πρόθεση, δηλητηρίασης, εμπρησμού και καταστροφής ιερών ελαιόδεντρων (Αριστοτέλης, Ἀθηναίων Πολιτεία, 57.3).
Σύμφωνα, επίσης, με τις πηγές του 4ου αιώνα π.Χ., ο Άρειος Πάγος έχει την αρμοδιότητα να διενεργεί έρευνες (βλ. ενδ. Αισχίνης, Κατὰ Τιμάρχου, 81-82· Δείναρχος, Κατὰ Δημοσθένους, 50-51, 62-63· Δημοσθένης, Περὶ τοῦ στεφάνου, 132-134· βλ. σχετικά Harris 2016: 77-78).
Μεταξύ άλλων, είτε με δική του πρωτοβουλία είτε ύστερα από ψήφισμα της εκκλησίας του δήμου, ο Άρειος Πάγος μπορεί να διερευνήσει κάποιο ζήτημα ή κάποιο πρόσωπο ύποπτο για εγκλήματα πολιτικού χαρακτήρα, στη συνέχεια να συντάξει μια έκθεση των πορισμάτων του και να την υποβάλει στην εκκλησία του δήμου (ἀπόφασις). Αν η αναφορά συνηγορεί υπέρ της ενοχής του υπόπτου, η εκκλησία του δήμου μπορεί να προχωρήσει στη δίωξή του, επιλέγοντας τα πρόσωπα τα οποία θα ενεργήσουν ως κατήγοροι και παραπέμποντας την εκδίκαση της υπόθεσης στην Ηλιαία, η οποία είτε θα αθωώσει είτε θα καταδικάσει τον κατηγορούμενο (de Bruyn 1995: 143-145· Rhodes 1995: 313· Hansen 19992: 292). Οι σχετικές μαρτυρίες τοποθετούνται στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ., ενώ συνδέονται συχνά από τους ερευνητές με πρόσθετες εξουσίες που πιθανώς αποκτά ο Άρειος Πάγος τότε, συμπίπτουν δε χρονικά με μια ιδιαίτερα κρίσιμη για την πολιτική ιστορία της Αθήνας περίοδο, καθώς η αυξανόμενη επιρροή και δύναμη του Φιλίππου B΄ επηρεάζει σημαντικά την πολιτική που υιοθετεί η πόλη (Teegarden 2014: 100-101).
Την επαύριο της ήττας των Αθηναίων από τις δυνάμεις του Φιλίππου Β΄ στη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.), η Αθήνα λαμβάνει μια σειρά από έκτακτα μέτρα για να οργανώσει την αντίστασή της σε ενδεχόμενη επίθεση του Φιλίππου. Σε αυτά συγκαταλέγεται το ψήφισμα του δήμου, σύμφωνα με το οποίο όσοι θα απέφευγαν το καθήκον της υπεράσπισης της πατρίδας τους θα κρίνονταν ένοχοι προδοσίας και θα βίωναν την υπέρτατη τιμωρία. Δεν διαθέτουμε, ωστόσο, περισσότερα στοιχεία σχετικά με το όργανο που θα έπρεπε να τιμωρήσει τους παραβάτες. Επιπλέον, μαθαίνουμε ότι ο Άρειος Πάγος συνέλαβε και οδήγησε σε θάνατο τους προδότες που εγκατέλειψαν τότε την πόλη (Λυκούργος, Κατὰ Λεωκράτους, 52-54). Με βάση όσα είναι γνωστά ως τώρα για τη δικαιοδοσία του, φαίνεται ότι ο Άρειος Πάγος απέκτησε έκτακτες εξουσίες. Ωστόσο, υπάρχει διαφωνία μεταξύ των ερευνητών ως προς το αν οι εξουσίες αυτές του δόθηκαν με κάποιο ψήφισμα ή το συμβούλιο του Αρείου Πάγου με δική του πρωτοβουλία υπερέβη τις αρμοδιότητές του (βλ. ενδ. Carawan 1985: 129-130· Wallace 1989: 118· de Bruyn 1995: 152-153· Hansen 19992: 291· Sullivan 2003: 133-134). Σώζεται, επίσης, μαρτυρία σχετικά με Αθηναίο πολίτη, ο οποίος επιχείρησε να διαφύγει στη Σάμο, μετά την ήττα, και καταδικάστηκε αμέσως σε θάνατο από τον Άρειο Πάγο ως προδότης της πόλης (Αισχίνης, Κατὰ Κτησιφῶντος, 252). Σε αυτά τα στοιχεία έρχεται να προστεθεί, τέλος, και η παρέμβαση του Αρείου Πάγου στην εκκλησία του δήμου, η οποία υπήρξε καθοριστική για την εκλογή του Φωκίωνα –ο οποίος είχε ταχθεί υπέρ της ειρήνης με τον Φίλιππο– ως στρατηγού και όχι του Χαρίδημου (Πλούταρχος, Φωκίων, 16.4).
Ο νόμος του Ευκράτη
Ο νόμος τον οποίο εισηγήθηκε ο Ευκράτης αθωώνει αυτόν που θα σκοτώσει όποιον τυχόν επιχειρήσει να καταλύσει τη δημοκρατία (στ. 7-11). Ταυτόχρονα προβλέπει αυστηρές ποινές, οι οποίες περιλαμβάνουν τη δήμευση περιουσίας και τη στέρηση δικαιωμάτων (ἄτιμος ἔστω, για την ἀτιμία, βλ. Youni 2019: 361-375) για εκείνα τα μέλη του Αρείου Πάγου τα οποία θα εξακολουθήσουν να ασκούν τα καθήκοντά τους μετά την κατάλυση της δημοκρατίας (στ. 16-22).
Ο νόμος, και ιδίως η μνεία του στον Άρειο Πάγο, έχουν ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως από τη σύγχρονη έρευνα: ως μέτρο το οποίο λήφθηκε, αφενός, για να περιοριστεί η δύναμη που είχε αποκτήσει ο Άρειος Πάγος μετά τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. (de Bruyn 1995: 161), αφετέρου για να αποτραπεί μια ενδεχόμενη συνεργασία του με τους Μακεδόνες (Ostwald 1955: 124-126), ή, ακόμη, και για να προστατευθεί ο Άρειος Πάγος από εξωτερικές πιέσεις οι οποίες θα τον ανάγκαζαν να νομιμοποιήσει ένα μη δημοκρατικό καθεστώς (Schwenk, Athens Alexander: 40-41)· ως ένας τρόπος με τον οποίο οι Αθηναίοι διεκήρυτταν ότι μένουν πιστοί στις αρχές της Κορινθιακής Συμμαχίας του Φιλίππου Β΄ (338/7 π.Χ.), σύμφωνα με τις οποίες οι ελληνικές πόλεις έπαιρναν όρκο να μην καταλύσουν τα ισχύοντα σε κάθε κράτος πολιτεύματα (IG II³ 1, 318, στ. 12-14) (Mossé 1970: 75-77)· ως μέσο με το οποίο οι Αθηναίοι καθιστούσαν σαφή την αφοσίωσή τους στο δημοκρατικό τους πολίτευμα (Wallace 1989: 179-184· Habicht 1997: 13-14) ή αποδείκνυαν στους υπόλοιπους Έλληνες ότι κατόρθωσαν να διατηρήσουν την πολιτειακή σταθερότητα στην πόλη, παρά το γεγονός ότι ο Φίλιππος είχε επιβάλει τυραννικές κυβερνήσεις σε άλλες ελληνικές πόλεις (Squillace 1994: 117-141· id. 2018: 148-151)· ως ένα μέτρο το οποίο ενθάρρυνε τον Άρειο Πάγο να επιτελέσει το καθήκον του ως προς την προστασία του πολιτεύματος, υπό την απειλή αυστηρών κυρώσεων σε αντίθετη περίπτωση (Harris 2016: 79). Τέλος, πρόσφατα, διατυπώθηκε και η άποψη ότι οι ρυθμίσεις που προβλέπονταν για τα μέλη του Αρείου Πάγου λειτουργούσαν ως προειδοποίηση για τους Αθηναίους ότι η δημοκρατία βρίσκεται υπό απειλή, σε περίπτωση που εκείνοι θα διαπίστωναν ότι οι Αρεοπαγίτες δεν συνήλθαν για να ασκήσουν τα καθήκοντά τους (Teegarden 2014: 104-105).
Και στο παρελθόν οι Αθηναίοι είχαν πάρει ανάλογες αποφάσεις προστασίας του πολιτεύματός τους. Αυτό φαίνεται στο ψήφισμα το οποίο εισηγήθηκε ο Δημόφαντος μετά το ολιγαρχικό κίνημα είτε του 411 είτε του 404 π.Χ. (Canevaro – Harris 2012: 119-125), το οποίο υποχρέωνε τους Αθηναίους πολίτες να συνδράμουν έμπρακτα στην προάσπιση της δημοκρατίας (Ανδοκίδης, Περὶ τῶν μυστηρίων, 96-98). Όπως και ο νόμος που πρότεινε ο Ευκράτης, έτσι και το ψήφισμα του Δημόφαντου όριζε, μεταξύ άλλων, ότι όποιος σκότωνε αυτόν που θα κατέλυε τη δημοκρατία δεν θα διωκόταν ποινικά (ὅσιος ἔστω καὶ εὐαγής).
Μάριος Μανέτας
Επιμέλεια: Αλεξάνδρα Μπαρτζώκα