ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

P.Oxy. ΙΙ 275· P.Lond. ΙΙΙ 794 descr.· W.Chr. 324· Sel.Pap. Ι 13· Jur.Pap. 42.

ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Westermann 1914: 295-315· Herrmann 1957-1958: 119-139.

Φυλάσσεται στη Βρετανική Βιβλιοθήκη σε γυάλινη προθήκη διαστάσεων 43,5 x 15,5 εκ.

Οι συμβάσεις μαθητείας ή αλλιώς συγγραφαί διδασκαλικαί έχουν ως προέχον στοιχείο την εκπαίδευση και κατάρτιση του μαθητή ή μαθητευομένου (μαθητής) σε μία συγκεκριμένη τέχνη από τον διδάσκαλον, συνήθως έμπειρο τεχνίτη που ασκεί την τέχνη του ως επαγγελματίας (Westermann 1914: 305-306).

Οι διδασκαλικαί διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, με βάση τη διαδικασία της μάθησης. Στην πρώτη κατηγορία ο μαθητής δεν είναι ικανός να βοηθήσει τον δάσκαλο σε κάποια παραγωγική ή άλλου είδους δραστηριότητα της τέχνης, ενώ στη δεύτερη ο μαθητευόμενος είναι χρήσιμος στον δάσκαλο, εφόσον μαθαίνει την τέχνη μέσα από την πρακτική και την εργασία του (Herrmann 1957-1958: 122-123, 132-133). Εξ αιτίας αυτών των δύο ειδών δημιουργήθηκε ζήτημα σχετικά με την καθιέρωση ορολογίας για την ακριβή διάκρισή τους (βλ. Wilcken 1912: 261· Westermann 1914: 295· Herrmann 1957-1958: 133· Adams 1964: 119-120). Αν λάβουμε υπόψιν το σημερινό εργατικό δίκαιο, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι οι διδασκαλικαί είναι παρόμοιες – γιατί οποιαδήποτε άμεση συσχέτιση θα αποτελούσε αναχρονιστική ερμηνεία – με τη «γνήσια σύμβαση μαθητείας», της οποίας κύριος στόχος είναι η παροχή εκπαίδευσης στον μαθητευόμενο. Αντιθέτως, στη «σύμβαση εξαρτημένης εργασίας μαθητευομένου» προέχον στοιχείο είναι η παροχή της εργατικής δύναμης αυτού έναντι αμοιβής (Λεκέας 2002: 212-214).

Σε όλα τα νομικά έγγραφα που αφορούν σε συμβάσεις μαθητείας η πράξη που σφραγίζει τη δημιουργία της έννομης σχέσης μεταξύ των συμβαλλομένων είναι η ἔκδοσις του μαθητή ή μαθητευομένου από τον δεσπότη του στον εκάστοτε δάσκαλο-τεχνίτη. Το έγγραφο συνεχίζει με όρους και υποχρεώσεις που αφορούν στο χρονικό διάστημα της έννομης σχέσης, στον ιματισμό, στη διατροφή και στην πληρωμή των εκάστοτε φόρων του μαθητοῦ, καθώς και στη διάρκεια παραμονής του στο πλευρό του διδασκάλου κατά το διάστημα της ημέρας. Επιπροσθέτως, μπορεί να εμπεριέχονται ρήτρες που σχετίζονται με τις ημέρες αργίας, ασθενείας και ανυπακοής του μαθητοῦ. Επιπλέον, τονίζεται και η υποχρέωση του δασκάλου-τεχνίτη να διδάξει τον μαθητή ή μαθητευόμενο την εκάστοτε τέχνη ὡς καὶ αὐτὸς ἐπίσταται. Τέλος, το νομικό κείμενο κλείνει ενίοτε με ποινικές ρήτρες που αφορούν στην παράβαση, είτε ενός συγκεκριμένου από τους όρους του εγγράφου, ή οποιουδήποτε από αυτούς (Herrmann 1957-1958· Droß-Krüpe 2011: 104).

Παπύρινο φύλλο (ύψ. 37,9 εκ., πλ. 9,7 εκ.).

Το υλικό και το κείμενο του παπύρου δεν έχουν υποστεί σοβαρές καταστροφές και αλλοιώσεις. Τα ελάχιστα χάσματα (lacunae), τα οποία εντοπίζονται στις τρείς πρώτες αράδες και στο δεύτερο μισό του παπύρου, και οι αλλοιώσεις της μελάνης, κυρίως στο τμήμα με την υπογραφή του εγγράφου, δεν αποτελούν πρόβλημα για τη μεταγραφή και την έκδοση του κειμένου. Επίσης, αρκετά μεγάλο τμήμα στο κάτω μέρος του παπύρου περίσσεψε και παρέμεινε άγραφο από τον γραφέα. Η γραφή του κειμένου είναι η χαρακτηριστική της πρώιμης ρωμαϊκής περιόδου. Συγκεκριμένα η γραφή του 1^ου χεριού είναι προσεγμένη και στρογγυλόμορφη, ενώ αυτή του 2^ου χεριού από τον στ. 37 μέχρι το τέλος του κειμένου είναι επισεσυρμένη και χαρακτηρίζεται από ταχύτητα κινήσεων του καλάμου.

Η διδασκαλική που σώθηκε στον P.Oxy. ΙΙ 275 αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα σύμβασης μαθητείας με παροχή άμισθης εργασίας. O Τρύφωνας του Διονυσίου δίνει τον γιο του Θοώνη ως μαθητευόμενο στον υφαντή Πτολεμαίο του Παυσιρίωνα, προκειμένου να τον διδάξει την υφαντική τέχνη για χρονικό διάστημα ενός έτους.

Ο τύπος του νομικού εγγράφου: το «ιδιωτικό πρωτόκολλο»

Κατά την πρώιμη περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (Ηγεμονία) τα νομικά έγγραφα που συντάσσονταν στην Αίγυπτο από υπαλλήλους και συμβολαιογράφους των δημόσιων υπηρεσιών (π.χ. στα ἀγορανομεῖα και τα γραφεῖα) ονομάζονταν δημόσιοι χρηματισμοί και διακρίνονταν κυρίως από τη θέση της ημερομηνίας στην αρχή του κειμένου και τη χρήση του πρωτοκόλλου (Wolff 1978: 86-87, 139-140· Mitteis 1912: 58-61), δηλαδή της τριτοπρόσωπης δήλωσης της πράξης στην αρχή του κύριου περιεχομένου του νομικού κειμένου. Σε αυτήν την κατηγορία κειμένων παρατηρείται και η χρήση της ὁμολογίας, δηλωθείσας με το ρήμα ὁμολογέω-ῶ. Υπήρχαν όμως και είδη νομικών εγγράφων, όπως π.χ. το χειρόγραφον, τα οποία συντάσσονταν από ιδιώτες, και ως εκ τούτου δεν είχαν τη νομική ισχύ των δημοσίων χρηματισμῶν. Διακριτικά στοιχεία αυτών αποτελούν η θέση της ημερομηνίας στο τέλος του κύριου περιεχομένου του εγγράφου και η χρήση του πρώτου προσώπου, με ή χωρίς τη χρήση ὁμολογίας (Mitteis 1912: 72-75· Schwarz 1961· Wolff 1978: 107).

Το είδος της προς εξέταση σύμβασης μαθητείας είναι το αποκαλούμενο από τους νομικούς παπυρολόγους «ιδιωτικό πρωτόκολλο», ένα είδος εγγράφου το οποίο κατά κανόνα διακρίνεται εκ πρώτης όψεως από τη μακρόστενη μορφή του κειμένου του (20 έως 40 γράμματα ανά αράδα). Η ονομασία αυτού του είδους εγγράφου προκύπτει από το γεγονός ότι συντασσόταν από ιδιώτες, όπως αυτό φαίνεται από τη θέση της ημερομηνίας στο τέλος του κειμένου, αλλά σε μορφή πρωτοκόλλου προς μίμηση των εγγράφων που γράφονταν από συμβολαιογράφους και υπαλλήλους των δημοσίων υπηρεσιών (Wolff 1978: 123· Keenan – Manning – Yiftach 2014: 49-50). Ωστόσο, υπήρχαν κατά την περίοδο της Ηγεμονίας δύο νομικές διαδικασίες, η δημοσίωσις και η ἐκμαρτύρησις, με τις οποίες το «ιδιωτικό πρωτόκολλο» και το χειρόγραφον μπορούσαν να αποκτήσουν τη νομική ισχύ των δημοσίων χρηματισμῶν (Wolff 1978: 129· Keenan – Manning – Yiftach 2014: 63).

Οι συμβαλλόμενοι και η δικαιοπραξία

Ο P.Oxy. ΙΙ 275 ανήκει στο αρχείο τού ενός από τους δύο συμβαλλομένους, του υφαντουργού Τρύφωνα (Piccolo 2003), ο οποίος μάλλον έμαθε τη γερδιακὴν τέχνην από τον πατέρα του, τον Διονύσιο (Brewster 1927: 133, 139). Ενώ όμως ο Τρύφωνας θα μπορούσε να διδάξει τον γιο του, ο τελευταίος επρόκειτο να μαθητεύσει δίπλα σε άλλον υφαντουργό, πρακτική συνήθης στη ρωμαϊκή Αίγυπτο, πιθανόν γιατί με αυτόν τον τρόπο τα παιδιά των υφαντουργών καρπώνονταν εμπειρίες που δεν μπορούσαν να αποκτήσουν στο σπίτι του πατέρα τους (van Minnen 1987: 79). Εκτός αυτού, ήδη από το 52 μ.Χ. ο Τρύφωνας έπασχε από καταρράκτη και μερική απώλεια όρασης (Brewster 1927: 140· Marganne 1994), συνθήκη που καθιστούσε αναγκαία την καθοδήγηση του Θοώνη από άλλον υφαντουργό.

Το εν λόγω δικαιοπρακτικό κείμενο αναφέρει (στ. 1-6) τα απαραίτητα προσωπικά στοιχεία των ατόμων που συμμετέχουν στη δικαιοπραξία, προκειμένου να μην ανακύψουν ζητήματα ταυτοποίησης των συμβαλλομένων (Hübsch 1968: 107-108). Συγκεκριμένα καταγράφονται και για τα δύο συμβαλλόμενα μέρη τα ονόματα των γονέων τους συνοδευόμενα από τα πατρώνυμά τους, ενώ μόνο για τον τεχνίτη γίνεται η αναφορά στο επάγγελμά του (γέρδιος). Επίσης, στους στ. 7-9 το κείμενο εμπεριέχει και τα προσωπικά στοιχεία του μαθητευόμενου Θοώνη, συμπεριλαμβανομένης της ηλικίας του (στ. 8-9).

Στους στ. 6-7 αναγνωρίζεται η πράξη που δημιουργεί την έννομη σχέση μεταξύ των ιδιωτών: ὁ μὲν Τρύφων (ενν. ὁμολογεῖ) ἐγδεδόσθαι. Το ρήμα ἐκδίδωμι στα νομικά κείμενα έχει τη σημασία του «μεταβιβάζω, διαθέτω», και δηλώνει τη μεταβίβαση ενός ατόμου χωρίς αυτεξουσιότητα από τον κηδεμόνα του σε ένα τρίτο πρόσωπο (Herrmann 1957-1958: 136). Αν και κατά κανόνα στις συμβάσεις μαθητείας δηλώνεται ρητώς ο σκοπός της μεταβίβασης του ατόμου, δηλαδή η κατάρτισή του στην εκάστοτε τέχνη (ὥστε μαθεῖν· Herrmann 1957-1958: 120), στην παρούσα σύμβαση η ἔκδοσις συνδυάζεται μόνο με την υποχρέωση του Θοώνη, δηλαδή διακονοῦ(ν)τα καὶ ποιο[ῦ]ντα πάντα τὰ ἐπιτασσόμενα αὐτῷ ὑπὸ τοῦ Πτολεμαίου κατὰ τὴν γερδιακὴν τέχνην πᾶσαν (στ. 10-13).

Οι υποχρεώσεις και οι κυρώσεις

Προέχον στοιχείο της παρούσας σύμβασης είναι η κατάρτιση του Θοώνη στην υφαντική τέχνη. Ωστόσο αυτός δεν λαμβάνεται υπόψιν ως δικαιοπρακτών, δηλαδή το έγγραφο αποτελεί μία δικαιοπραξία μεταξύ του κηδεμόνα του μαθητή και του δασκάλου-τεχνίτη (Herrmann 1957-1958: 130).

Με τη σημερινή νομική ορολογία έχουμε μία αμφοτεροβαρή σύμβαση, εφόσον και τα δύο συμβαλλόμενα μέρη πρέπει να εκπληρώσουν υποχρεώσεις: ο Τρύφωνας αναλαμβάνει τα έξοδα για τη διατροφή, τον ρουχισμό και τὰ δημόσια πάντα τοῦ παιδός (στ. 17), δηλαδή των φόρων της λαογραφίας (κεφαλικού φόρου) και του χειρωναξίου (ειδικού φόρου επιτηδεύματος) (Herrmann 1957-1958: 126-127· Droß-Krüpe 2011: 110-111), ενώ ο Πτολεμαίος επιβαρύνεται με την παροχή χρηματικής αποζημίωσης στον Τρύφωνα για τα τροφεία και τον ιματισμό του Θοώνη (στ. 17-21).

Δεδομένου ότι κύρια υποχρέωση του Πτολεμαίου ήταν να διδάξει τον Θοώνη την υφαντουργική τέχνη, ο P. van Minnen συμπληρώνει τον στ. 13 (<ὁ δὲ Πτολεμαῖος κατʼ αὐτὸν ἐκδιδάξειν τὸν παῖδα κατὰ τὴν γερδιακὴν τέχνην>), κάνοντας λόγο για παράλειψη του γραφέα και στηριζόμενος στους στ. 16-19 της σύμβασης μαθητείας SB Χ 10236, από το ίδιο αρχείο (van Minnen 1987: 79 σημ. 171· βλ. BL IX 179). Προς επίρρωσιν αυτής της διόρθωσης αρκεί να τονίσουμε ότι και σε άλλες συμβάσεις μαθητείας γίνεται διαχωρισμός των ομολογιών των δύο συμβαλλομένων με τα μόρια μέν-δέ. Μετά λοιπόν την ομολογία του Τρύφωνα (ὁ μὲν Τρύφων ἐγδεδόσθαι) το νομικό κείμενο θα έπρεπε θεωρητικά να περιλαμβάνει και αυτήν του Πτολεμαίου (<ὁ δὲ Πτολεμαῖος κατʼ αὐτὸν ἐκδιδάξειν>).

Στους στ. 22-33 εμπεριέχονται ρήτρες μέσω των οποίων προβλέπονται κυρώσεις σε περίπτωση μη τήρησης όρων που διασφαλίζουν, όχι μόνο την παραμονή και την υπακοή του Θοώνη στο πλευρό του Πτολεμαίου για το χρονικό διάστημα του ενός έτους, αλλά και την επιθυμητή έκβαση της μαθητείας, δηλαδή την κατάρτιση του μαθητευομένου στην υφαντική τέχνη. Από τις εν λόγω ρήτρες μαθαίνουμε για τα προβλήματα που μπορούσαν να προκύψουν στην έννομη σχέση μεταξύ του κηδεμόνα και του δασκάλου-τεχνίτη.

Η υπογραφή και οι ὑπογραφεῖς

Ήδη από την πτολεμαϊκή και μέχρι τη βυζαντινή Αίγυπτο τα συμβαλλόμενα μέρη καλούνταν να πιστοποιήσουν και να επιβεβαιώσουν με την υπογραφή τους τη γνησιότητα του περιεχομένου του νομικού εγγράφου που κατέγραφε τη δικαιοπραξία τους. Ο γραφικός χαρακτήρας της υπογραφής ήταν ένα σημαντικό μέσο για την απόδειξη της αυθεντικότητάς της και την ταυτοποίηση του υπογράφοντος (Youtie 1981: 189-190). Στην υπογραφή οι συμβαλλόμενοι έγραφαν το όνομα τους και επαναλάμβαναν σε πρώτο πρόσωπο τα βασικά σημεία του νομικού εγγράφου, δηλαδή κατά κανόνα την αναγνώριση της πράξης και την κύρια υποχρέωση που προέκυψε από αυτή. Αρκετές φορές ωστόσο το περιεχόμενο της υπογραφής ήταν πιο γενικό και περιληπτικό, όπως αυτό συμβαίνει στην υπογραφή του υφαντή Πτολεμαίου (στ. 39-40: ἕκαστα ποιήσω ἐν τῷ ἐνιαυτῷ ἑνί· Wolff 1978: 164-165).

Στους στ. 41-43 ωστόσο δηλώνεται ότι η υπογραφή του Πτολεμαίου δεν έχει γραφτεί από το δικό του χέρι αλλά από αυτό του Ζωίλου, γιατί δεν γνώριζε γράμματα. Ο υφαντής Πτολεμαίος μάλλον ανήκε στην πρώτη από τις δύο κατηγορίες υπηκόων που δεν γνώριζαν γραφή, τους ἀγραμμάτους ‒ η δεύτερη ήταν αυτή των βραδέως γραφόντων, όσων δηλαδή μπορούσαν να γράψουν στα ελληνικά το όνομά τους και δύο ή τρείς αράδες, αν τους δινόταν αρκετός χρόνος. Τόσο οι ἀγράμματοι όσο και οι βραδέως γράφοντες είχαν ανάγκη τη βοήθεια ενός άλλου ατόμου που ήταν ικανό να γράψει αντιστοίχως όλο ή το μεγαλύτερο μέρος της υπογραφής τους (Youtie 1981: 188· Wolff 1978: 164). Επειδή όμως ο ὑπογραφεὺς δεν ήταν υπεύθυνος μόνο για τη σύνταξη της υπογραφής του ατόμου που εκπροσωπούσε, αλλά και για τον έλεγχο του περιεχομένου του νομικού εγγράφου, έπρεπε να είναι ένα έμπιστο άτομο, συγγενής ή φίλος, αλλιώς η προσφυγή σε έναν επαγγελματία γραφέα ήταν απαραίτητη (Kraus 2000: 327).

Νικόλαος Κόλβερης