ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

CIG 6607· IG XIV 1759· IGR I 286· IGUR II 686.

Η έκδοση του κειμένου βασίστηκε στο IGUR II 686.

ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Briau 1877: 41-42 αρ. 4· Keil – Premerstein, Lydien I 62 αρ. 126· Oehler 1909: 15, 115· Nutton 1976· Benedum 1978: 119-121· Gourevitch 1984: 425· Korpela 1987: 167-168 αρ. 70· Filippi 1998: 150· Samama 2003: 510-511 αρ. 461.

Η χρονολόγηση προκύπτει από δύο στοιχεία. Το πρώτο στοιχείο είναι η πιθανή ταύτιση του Τιβερίου Κλαυδίου Μενεκράτη με τον ομώνυμο αυτοκρατορικό γιατρό τον οποίο αναφέρει ο Γαληνός. Ο Μενεκράτης εκείνος έζησε μετά τον Καππαδόκη γιατρό, Ήρα (1ος αι. π.Χ.), την ίδια εποχή με τον γιατρό του Αυγούστου, τον Αντώνιο Μούσα (Γαληνός 12.989, 13.996). Παράλληλα, ο επίσης αυτοκρατορικός γιατρός του α’ μισού του 1ου αι. μ.Χ., Σερβίλιος Δαμοκράτης, κατέγραψε τη συνταγή μιας εφεύρεσης του Μενεκράτη, δηλαδή τη διὰ τῶν χυλῶν.

Το δεύτερο στοιχείο χρονολόγησης είναι το ρωμαϊκό όνομα του Μενεκράτη (Τιβέριος Κλαύδιος). Παρότι εκ πρώτης όψεως  φαίνεται πως ο αυτοκρατορικός γιατρός έλαβε τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα από έναν Κλαύδιο αυτοκράτορα, δηλαδή τον Κλαύδιο ή τον Νέρωνα, είναι εξίσου πιθανό, λόγω της πιθανής πρώιμης δράσης του, να έλαβε τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα από τον Τιβέριο, πριν εκείνος υιοθετηθεί από τον αυτοκράτορα Αύγουστο, στις 26 Ιουνίου του 4 μ.Χ. (Suet. Tib. 21.3· Vell. Pat. 2.104.1).

Η επιγραφή εθεάθη αρχικά τον 15ο αι. στον κήπο της βασιλικής του Αγίου Παύλου (S. Paolo fuori le mura) επί της Ωστίας οδού (Via Ostiensis). Η τύχη της σήμερα αγνοείται.

Οι επιτάφιες επιγραφές αποτελούν, όπως και οι αναθηματικές, ένα από τα μεγαλύτερα σύνολα αρχαίων ελληνικών επιγραφών (Guarducci 2019: 452-454). Μπορεί να περιορίζονται απλώς στο όνομα του νεκρού, πολλές φορές όμως περιλαμβάνουν και άλλα στοιχεία, όπως το όνομα εκείνου που φρόντισε για την ταφή ή το μνημείο, πληροφορίες για τον νεκρό (επάγγελμα, καριέρα, ηλικία) και τον τρόπο του θανάτου του (συνηθέστατα σε επιτάφιες επιγραφές δημόσιου χαρακτήρα για επιφανείς νεκρούς αλλά και σε πολυάριθμες ιδιωτικές από την ελληνιστική εποχή και εξής), λόγια χαιρετισμού και οδύνης, αλλά και απειλές εναντίον εκείνων που θα παραβιάσουν τον τάφο (κυρίως σε επιτάφιες επιγραφές της αυτοκρατορικής εποχής). Στην ελληνική βιβλιογραφία έχει επικρατήσει ο όρος “επιτύμβιες”, παρότι δεν έχουν όλοι οι τάφοι τη μορφή τύμβου.

Οι ελληνικές επιτάφιες επιγραφές, όπως και οι αναθηματικές, είναι συχνά γραμμένες σε έμμετρο λόγο. Οι έμμετρες επιτάφιες επιγραφές (αλλιώς επιτάφια επιγράμματα) εκτείνονται χρονικά από τον 7ο αι. π.Χ. ως και την ύστερη αυτοκρατορική εποχή. Οι δημιουργοί τους χρησιμοποιούν ρεπερτόρια στίχων μικρότερης ή μεγαλύτερης αξίας, τους οποίους συνδυάζουν κατά περίσταση και ανάλογα με το γούστο του εκάστοτε πελάτη που κάνει την παραγγελία. Κάποια επιγράμματα ή λεκτικοί τόποι γνωρίζουν μεγάλη διάδοση στον αρχαιοελληνικό κόσμο.

Μαρμάρινη πλάκα, άγνωστων διαστάσεων.

Η επιγραφή σώζεται σε απόγραφο του Mariangelo Accorso (16ος αι.), το οποίο βρίσκεται στην ιδιοκτησία της Biblioteca Ambrosiana του Μιλάνου. Η μορφή των γραμμάτων Α, Ε, Π, Σ, και Ω είναι συνήθης για τον 1ο αι. μ.Χ.

Ο Τιβέριος Κλαύδιος Μενεκράτης υπήρξε, σύμφωνα με τον A. Stein, γιατρός των αυτοκρατόρων Τιβερίου, Καλιγούλα, και Κλαυδίου. Αυτό προκύπτει από την αναφορά του από τον Σερβίλιο Δαμοκράτη, επίσης αυτοκρατορικό γιατρό, ο οποίος είχε γιατρέψει την κόρη του υπάτου του 35 μ.Χ., Μάρκου Σερβιλίου Νωνιανού (PIR² C 937). Σύμφωνα με τον Γαληνό, έγραψε ένα βιβλίο με τον τίτλο, αὐτοκράτωρ ὁλογράμματος, εξηγώντας: αὐτοκράτωρ μὲν, ἐπειδὴ τούτῳ προσπεφώνηται, δηλαδή επειδή ο Μενεκράτης το αφιέρωσε σε κάποιον αυτοκράτορα (Γαλ. 13.995).

Ο Νουμιδός γιατρός, Καίλιος Αυρηλιανός, τον αναφέρει ως Menecrates Zeophletensis, όμως δεν είναι γνωστή ως τώρα καμία πόλη ή περιοχή με το όνομα Zeophleta (Cael. Aurel. Morb. Chron. 1.4.140). Σύμφωνα με τον J. Benedum, πιθανώς καταγόταν από τη Λυδία και ταυτιζόταν με τον ομώνυμο Λύδιο γιατρό, Μενεκράτ[ην] Πολυείδου, τον οποίο τίμησε μια άγνωστη πόλη (πιθανώς η πατρίδα του), μεταξύ άλλων ως μ[έγαν(?)] ἰ̣ατρὸν καὶ φιλ[όσο]φον, ἥρωα, λογ[ιστήν(?)] (TAM V,1 650). Σε αυτό ίσως συνηγορεί και η αναφορά του στην επιτύμβια επιγραφή του στη Ρώμη ως ιδρυτή μιας δογματικής και εμπειρικής σχολής της ιατρικής (ἰδίας λογικῆς ἐναργοῦς ἰατρικῆς), την οποία περιέγραψε σε εκατόν πενήντα έξι βιβλία. Εξάλλου, πολλοί γιατροί οι οποίοι εντάχθηκαν στην Κυρίνα φυλή και εργάσθηκαν στη Ρώμη, όπως ο Μενεκράτης, κατάγονταν από τη Μ. Ασία (Benedum 1978).

O Μενεκράτης ἐτειμήθη ὑπὸ τῶν ἐνλογίμων πόλεων ψηφίσμασιν ἐντελέσι. Οι σημαντικές εκείνες πόλεις δεν είναι γνωστές, ούτε τα ψηφίσματά τους, τα οποία του παραχωρούσαν πλήρη δικαιώματα (LSJ «ἐντελής» II). Όμως, εφόσον ταυτιζόταν με τον Μενεκράτ[ην] Πολυείδου, τιμήθηκε τουλάχιστον από μια άγνωστη πόλη της Λυδίας, όπου εκλέχθηκε λογ[ιστής(?)], στρατηγός, γ[υμνα]σίαρχος, πρύτ[ανις], και [ἀ]γωνοθέτ[ης] (Benedum 1978· Kaplan 1990: 88-89. Για τη βιβλιογραφία βλ. Samama 2003: 511, σημ. 21) Ένας άλλος συνάδελφος του Μενεκράτη, ο γιατρός του Αυγούστου, Μάρκος Αρτώριος, τιμήθηκε στην Αθήνα (IG II² 4116), ενώ τίμησε τον αυτοκράτορα στη Δήλο (I.Délos 1589). Άλλοι γιατροί των Ιουλίων-Κλαυδίων αυτοκρατόρων τιμήθηκαν στις πατρίδες τους, όπως ο προαναφερθείς Σερβίλιος Δαμοκράτης (Blaundos 330,16), ο γιατρός και απελεύθερος των Κλαυδίων, Τιβέριος Κλαύδιος Τύραννος (Magnesia 89), και ο γιατρός του Κλαυδίου, Γάιος Στερτίνιος Ξενοφών, του οποίου η περίπτωση μελετήθηκε στο παρελθόν (Herzog 1922: 216-247· Buraselis 2000: 66-110). Επομένως, η τίμηση των αυτοκρατορικών γιατρών ήταν συνηθισμένη. Οι μαθητές του Μενεκράτη τόνισαν ότι οι πόλεις οι οποίες τον τίμησαν ήταν σημαντικές, όπως και τα δικαιώματα τα οποία του παραχώρησαν.

Οι Έλληνες γιατροί οι οποίοι εργάζονταν στη Ρώμη απολάμβαναν προνομιακού καθεστώτος ήδη από την εποχή του Ασκληπιάδη του Βιθυνού (Rawson 1982· Polito 1999). Ο Ιούλιος Καίσαρ προσείλκυσε στην πρωτεύουσα τους γιατρούς και τους δασκάλους των ελευθερίων τεχνών, απονέμοντάς τους τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα (Suet. Iul. 42.1). Ο αυτοκράτορας Αύγουστος διατήρησε τα προνόμιά τους, ενώ στη διάρκεια ενός λιμού απομάκρυνε από τη Ρώμη όλους τους ξένους, εκτός από τους γιατρούς, τους δασκάλους, όπως και ορισμένους δούλους των ρωμαϊκών οικογενειών (Suet. Aug. 42.3.). Άλλωστε, ο αυτοκράτορας υπήρξε γενναιόδωρος προς τους γιατρούς του, οι οποίοι υπήρξαν σύγχρονοι του Μενεκράτη. Σύμφωνα με μια παλιά θεωρία του Th. Mommsen, ο Αύγουστος απέδωσε στρατιωτικές τιμές στον προαναφερθέντα, Μάρκο Αρτώριο, ο οποίος τον έσωσε στη μάχη των Φιλίππων, ενώ ο γιος του, Αρτώριος Γέμινος, ίσως υπήρξε ένας από τους πρώτους Έλληνες συγκλητικούς (CIL 6.31767 και σελ. 3157-3158, σημ. 4). Παράλληλα, ο αυτοκράτορας τίμησε τον Αντώνιο Μούσα, μαθητή του προαναφερθέντος Ασκληπιάδη, ο οποίος τον γιάτρεψε το 23 π.Χ. από μια σοβαρότατη ασθένεια με μια αντισυμβατική θεραπεία (ψυχρολουσίαι καὶ ψυχροποσίαι). Οι τιμές εκείνες ήταν ανάλογες του ευεργετήματος προς τον αυτοκράτορα, αλλά και προς τον ρωμαϊκό κόσμο, καθώς τις επικύρωσε και προσαύξησε η σύγκλητος. Μεταξύ άλλων, και η φορολογική ἀτέλεια στον ίδιο και τους ὁμοτέχνους του γιατρούς, στους συγχρόνους και τους μελλοντικούς (Suet. Aug. 59· Κάσ. Δ. 53.30.3· [Acro] ad Hor. Epist. 1.15.3).

Κωνσταντίνος Φάκκας