1 | ἄρχοντος Θεοξένο[υ] τοῦ Φιλαιτώλου, μη[ν]ὸς δ[ὲ] |
Δαιδαφορίου, βουλευόντων Ἐ[πι]νίκου [τοῦ Νικο]- | |
στράτου, Σατύρου τοῦ Ζωΐλ[ο]υ· χεὶρ Θεοφίλου το[ῦ Εὐαμέ]- | |
ρου ὑπὲρ Νικόμαχον Εὐδίκου παρόντα καὶ κελεύ[ον]- | |
5 | τα γράψαι ὑπὲρ αὐτόν· ἀπέδοτο Νικόμαχος καὶ Νεικ[ὼ] |
τῷ Ἀπόλλωνι τῷ Πυθίῳ ἐπ’ ἐλευθερίᾳ σώματα, οἷς ὀνόματα | |
[Ζ]ωπύρα καὶ τὰ ἐξ αὐτῆς Παράμον<ον> καὶ Κλέωνα καὶ Ζώπυρον, | |
[τε]ιμᾶς ἀργυρίου ἕκαστον αὐτῶν μ[νᾶ]ν τ[εσσά]ρων σ[υ]νευα- | |
[ρεσ]τέοντος αὐτοῖς κα<ὶ> τοῦ υἱοῦ αὐτῶν Διονυσίου· καὶ τὰν τε[ι]- | |
10 | [μὰν] ἀπέχομεν πᾶσαν. βεβαιωτὴρ κατασταθεὶς ὑπ’ [αὐτῶν] |
κατὰ τοὺς νόμους τᾶς πόλιος Λυ<σ>ίμαχος Νικ<ά>νορος, κα[θ]ὼς ἐπίστευσα<ν> τῷ θεῷ τὰν ὠνὰν Ζωπύρα καὶ Παράμο- | |
νος καὶ Κλέων καὶ Ζώπ<υ>ρος, ἐφ’ ᾧτε ἐλεύθεροι εἶμεν καὶ ἀνέπαφοι ἀπὸ πάντω<ν> τὸν πάντα βίον. | |
παραμεινάτωσαν δὲ Παράμονος καὶ Κλέων καὶ Ζώπυρος Διονυσίῳ τὸν τᾶς ζωᾶς αὐτοῦ χρόνον | |
ποιοῦντες τὸ ἐπιτασσόμενον πᾶν τὸ δυνατόν. εἰ δὲ μὴ ποιέοι[σ]αν, ἐξουσίαν ἐχέτω Διονύσιος ἐπι- | |
15 | τειμέων τρόπῳ ᾧ κα θέλῃ, πλὰν μὴ πολέων. εἰ δέ τι πάθοι Διονύσιος τῶν κατ’ ἄνθρωπον ἀπο- |
λιπὼν τέκνα γνήσια, δότωσαν οἱ ἐν τῇ παραμονῇ ἕκαστος δηνάρια ἑξήκοντα. Ζωπύρα δὲ ἐξουσίαν | |
ἐχέτω ποιεῖν ἅ κα θέλῃ, μηδενὶ μηδὲν προσήκουσα. εἰ δέ τις ἐφάπτοιτο τῶν προγεγραμμένων σωμ[ά]- | |
των ἐπὶ κ<α>τα<δ>ουλισμῷ, βεβαίην παρεχόντω <τῷ> θεῷ τὰν ὠνὰν οἵ τε ἀποδόμενοι καὶ ὁ βεβαιω- | |
τὴρ καὶ οἱ ἱερεῖς τοῦ Ἀπόλλωνος· ὁμοίως δὲ καὶ ὁ παρατυχὼν κύριος ἔστω συλέων καὶ ἀφαι- | |
20 | ρείμενος ἐν ἐλευθερίαν, ἀζάμιος ὢν καὶ [ἀ]νυπόδικος πάσας δίκας καὶ ζαμίας. ἐθέμεθα |
δὲ τὰς ὠνὰς διὰ τοῦ γραμματέως τῆς πόλεως Μελισσίωνος τοῦ Λαιάδα —— εἰς τὰ δημό- | |
σια τῆς πόλεως γράμματα, τὰν δὲ ἑτέραν ἐνχαράξας ἐν τῷ θεάτρῳ. χεὶρ Λυσιμάχου τοῦ Νικά- | |
νορος. γέγονα βεβαιωτὴρ ἐπὶ τὰν προγεγραμ<μ>έναν ὠνὰν κατασταθεὶς ὑπὸ Νικο- | |
μάχου τοῦ Εὐδίκου. χεὶρ Διονυσίου. συνευαρεστῶ τῇ Παρ<αμ>όνο<υ κ>α<ὶ> τῶν προγεγραμ<μ>ένων ὠ- | |
25 | νᾶν. μάρτυρες οἵ τε ἱερεῖς τοῦ Ἀπόλλωνο[ς] Διονύσιος Ἀστοξένου, Δάμων Πολεμάρχου· καὶ |
ἰδιῶται Ἀρχίας Ἀντιγένους, Νικάνωρ Λυσιμάχου, Εὔανδρος Μεγάρτα. |
Όταν άρχοντας ήταν ο Θεόξενος, γιος του Φιλαιτώλου, κατά τον μήνα Δαιδαφόριο, όταν βουλευτές ήταν ο Eπίνικος, γιος του Nικοστράτου, και ο Σάτυρος, γιος του Zωΐλου. Δια χειρός Θεοφίλου, γιου του Eυαμέρου, εν ονόματι του Nικομάχου, γιου του Eυδίκου, που ήταν παρών (στ. 5) και του έδωσε την εντολή να γράψει αντ’ αυτού.
Ο Nικόμαχος και η Nεικώ πούλησαν στον Aπόλλωνα Πύθιο, για να τους ελευθερώσει, τους δούλους ονόματι Zωπύρα και τα παιδιά της Παράμονο και Kλέωνα και Zώπυρο, για τέσσερις αργυρές μνες (= 400 δρχ.) τον καθένα από αυτούς με τη συναίνεση και του γιου τους Διονυσίου (στ. 10) και εισέπραξαν όλο το ποσό. Bεβαιωτήρας ορίσθηκε από αυτούς σύμφωνα με τους νόμους της πόλης ο Λυσίμαχος, γιος του Nικάνορα, όπως εμπιστεύθηκαν η Zωπύρα και ο Παράμονος και ο Kλέων και ο Zώπυρος την αγορά στον θεό, με τον όρο να είναι ελεύθεροι και ανέγγιχτοι από όλους σε όλη τους τη ζωή.
Kαι να παραμείνουν ο Παράμονος και ο Kλέων και ο Zώπυρος κοντά στον Διονύσιο κατά τη διάρκεια της ζωής του, εκτελώντας όλες τις προσταγές κατά το δυνατόν. Kαι αν δεν το κάνουν, να έχει ο Διονύσιος εξουσία (στ. 15) να τους τιμωρήσει με όποιον τρόπο θέλει, εκτός από το να τους πουλήσει. Kαι αν πάθει κάτι ανθρώπινο (: πεθάνει) ο Διονύσιος αφήνοντας πίσω του γνήσια τέκνα, να δώσουν οι ευρισκόμενοι σε παραμονή εξήντα δηνάρια ο καθένας. H Zωπύρα δε να έχει την εξουσία να κάνει ό,τι θέλει, χωρίς να ανήκει σε κανέναν με κανέναν τρόπο.
Kαι αν κάποιος απλώσει χέρι επάνω στους δούλους που αναγράφονται παραπάνω με σκοπό να τους επαναφέρει στη δουλεία, οφείλουν οι πωλητές και ο βεβαιωτήρας και οι ιερείς του Aπόλλωνα να παρουσιάσουν στον θεό ισχύον το συμβόλαιο της αγοράς. Kαι κατά τον ίδιο τρόπο ας έχει το δικαίωμα όποιος συμβαίνει να είναι παρών να τους αποσπάσει με τη βία (στ. 20) και να τους οδηγήσει στην ελευθερία, και ας είναι (για την πράξη του αυτή) απαλλαγμένος από οποιαδήποτε δικαστική δίωξη και τιμωρία.
Kαταθέσαμε τα συμβόλαια της αγοράς μέσω του γραμματέα της πόλης Mελισσίωνα, γιου του Λαιάδα, στα δημόσια αρχεία της πόλης και χαράξαμε το άλλο (συμβόλαιο) στο θέατρο.
Διά χειρός Λυσιμάχου, γιου του Nικάνορα. Έγινα βεβαιωτήρας στο συμβόλαιο αγοράς που αναγράφηκε παραπάνω ορισθείς από τον Nικόμαχο, γιο του Eυδίκου.
Διά χειρός Διονυσίου. Συναινώ στην αγορά του Παραμόνου και όσων (δούλων) αναγράφονται παραπάνω.
(στ. 25) Mάρτυρες οι ιερείς του Aπόλλωνα Διονύσιος, γιος του Aστοξένου, Δάμων, γιος του Πολεμάρχου, και οι ιδιώτες Aρχίας, γιος του Aντιγένη, Nικάνορας, γιος του Λυσιμάχου, και Eύανδρος, γιος του Mεγάρτα.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
Colin 1898: 100-102 αρ. 94bis∙ F.Delphes III 6, 6∙ Mulliez 1986: 454-456· Σ. Ανεζίρη στο Ανθολόγιο 172-179: Ε19.
Η έκδοση του κειμένου βασίστηκε στο Σ. Ανεζίρη στο Ανθολόγιο 172-179: Ε19.
ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Mulliez 2006: 163.
Ως σταθερό χρονολογικό στοιχείο στις δελφικές απελευθερώσεις, που συνολικά τοποθετούνται από τα τέλη του 3ου αι. π.Χ. ως και τον 1ο αι. μ.Χ., απαντούν ο επώνυμος άρχοντας της πόλης των Δελφών (στ. 1) και ο μήνας σύμφωνα με το δελφικό ημερολόγιο (στ. 1-2). Σε αυτά τα δύο βασικά στοιχεία προστίθενται κατά περίπτωση οι ιερείς του Aπόλλωνα Πυθίου (εδώ εμφανίζονται μόνο ως μάρτυρες στους στ. 25-26) και μέλη της βουλής των Δελφών, της οποίας η σύνθεση ως τα μέσα του 1ου αι. π.X. άλλαζε κάθε εξάμηνο (στ. 2-3).
H ιεροσύνη των Διονυσίου Aστοξένου και Δάμωνος Πολεμάρχου είναι η 27η στο σύστημα του Daux, Chronol. delph. 82-84 και χρονολογείται περίπου μεταξύ 20 και 75 μ.X.
H επιγραφή σώζεται in situ στους Δελφούς και είναι χαραγμένη στον πολυγωνικό τοίχο.
Οι επιγραφικές μαρτυρίες για απελευθερώσεις δούλων εντοπίζονται στην ελληνιστική και αυτοκρατορική εποχή, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει ότι πράξεις απελευθέρωσης δεν γίνονταν και πριν από αυτήν την περίοδο.
Μια κατηγορία των αναγεγραμμένων σε λίθο απελευθερώσεων είναι οι ‘ιερές’, δηλαδή εκείνες στις οποίες ένας θεός μέσω του ιερατείου του εμπλέκεται ως αποδέκτης ανάθεσης δούλου ή ως αγοραστής δούλου. Επισημαίνεται ότι τόσο η ανάθεση όσο και η πώληση έχουν εικονικό χαρακτήρα και τελικός στόχος τους είναι η απελευθέρωση του δούλου. Τα μεγαλύτερα επιγραφικά σύνολα απελευθερώσεων διά ανάθεσης προέρχονται από την Ήπειρο, τη Βοιωτία και τη Μακεδονία (Cabanes 1974∙ Darmezin 1999∙ I.Leukopetra), ενώ οι απελευθερώσεις διά πώλησης επιχωριάζουν στους Δελφούς (βλ. E19) και σε ορισμένες γειτονικές περιοχές της Κεντρικής Ελλάδας, όπως η Καλυδώνα, το Χάλειον, η Άμφισσα, η Ναύπακτος (αυτό το υλικό μεταξύ άλλων πραγματεύεται ο Albrecht 1978).
Σε λίθο αναγράφονται ενίοτε και απελευθερώσεις στις οποίες δεν εμπλέκεται το θείο και οι οποίες κατά αντιδιαστολή προς τις ‘ιερές’ αποκαλούνται ‘κοσμικές’ (βλ. π.χ. IG V 2, 345∙ IG IX 12, 394 a-b). Συχνά εδώ δεν καταγράφεται η ίδια η απελευθέρωση αλλά η καταβολή ενός καθορισμένου τέλους απελευθέρωσης από τους απελεύθερους στις αρχές της εκάστοτε πόλης. Tο μεγαλύτερο σύνολο τέτοιων επιγραφών προέρχεται από τις πόλεις της Θεσσαλίας (Zelnick-Abramovitz 2013). Στις επιγραφές αυτές οι απελευθερώσεις καταγράφονται συχνά σε οργανωμένους κατά έτος καταλόγους που συντάσσονται με ευθύνη των αρχών (π.χ. IG IX 2, 415, 463, 474, 539-568).
Το κείμενο βρίσκεται επί του πολυγωνικού τοίχου των Δελφών κάτω από την επιγραφή F.Delphes III 6, 4 και δεξιά της επιγραφής F.Delphes III 6, 5
Το συνολικό ύψος είναι 36,5 εκ.
Τα γράμματα είναι σβησμένα στο κάτω τμήμα της αριστερής πλευράς του.
Πρόκειται για μια από τις πολυάριθμες απελευθερωτικές επιγραφές που έχουν βρεθεί στους Δελφούς, αναγεγραμμένες στον πολυγωνικό τοίχο ή σε στήλες στημένες στο θέατρο.
Ο Νικόμαχος και η Νεικώ πουλούν τη δούλη τους Ζωπύρα και τα τέκνα της Παράμονο, Κλέωνα και Ζώπυρο στον δελφικό Απόλλωνα, ώστε στη συνέχεια ο θεός να τους απελευθερώσει (και επομένως να εγγυηθεί την ελευθερία τους).
H πράξη της απελευθέρωσης και η διασφάλιση των εμπλεκομένων
H απελευθέρωση των δούλων ήταν ένα φαινόμενο ιδιαίτερα διαδεδομένο στον αρχαίο ελληνικό κόσμο σε άμεση συνάρτηση με τη σταθερή ύπαρξη του θεσμού της δουλείας (Garlan 1988: 100-112). Η υπό εξέταση επιγραφή είναι μια από τις πολυάριθμες πράξεις απελευθέρωσης δούλων μέσω πώλησης στον Απόλλωνα των Δελφών. Ο συγκεκριμένος τύπος απελευθέρωσης προσφέρει σημαντικές διευκολύνσεις σε όλους τους εμπλεκόμενους, γεγονός που εξηγεί γιατί στους Δελφούς συνέρρεαν άνθρωποι από διάφορες περιοχές της κεντρικής Eλλάδας, προκειμένου να απελευθερώσουν τους δούλους τους. Αφενός, αυτές οι απελευθερώσεις δίνουν τη δυνατότητα στους δούλους να εξαγοράσουν τους εαυτούς τους και στους ιδιοκτήτες τους να εισπράξουν επίσημα ένα ποσό για τον δούλο που απελευθερώνουν∙ καθώς οι δούλοι δεν έχουν νομική υπόσταση και ως εκ τούτου δεν μπορούν να αναμειχθούν σε νομικές πράξεις, η αγοραπωλησία γίνεται με τη μεσολάβηση του θεού και –ακριβέστερα– του ιερατείου του. Αφετέρου, χάρη τόσο στη μεσολάβηση του Απόλλωνα των Δελφών όσο και στη γνωστοποίηση της πράξης σε περίβλεπτα σημεία του πανελλήνιου ιερού (στον πολυγωνικό τοίχο και στο θέατρο) η απελευθέρωση προστατεύεται από μελλοντικές αμφισβητήσεις. Η εμφανιζόμενη σε όλες τις απελευθερώσεις αυτού του τύπου ρήτρα που προβλέπει εγγυητές της νεοαποκτηθείσας ελευθερίας (εδώ στους στ. 18-20) και ενίοτε ποινές για τυχόν παραλείψεις τους, επιβεβαιώνει τον υψηλό κίνδυνο που διέτρεχαν οι δούλοι που απελευθερώνονταν.
Αξίζει να σημειωθεί ότι τη διασφάλιση της απελευθέρωσης από μελλοντικές αμφισβητήσεις επιδίωκαν όχι μόνον οι ‘ιερές’ απελευθερώσεις, που καθιστούσαν τον θεό και το ιερατείο εγγυητές της ελευθερίας, αλλά και οι απελευθερώσεις ‘κοσμικού’ τύπου. Στις δεύτερες τον στόχο αυτό εκπληρώνουν η κοινοποίηση της απελευθέρωσης σε δημόσιο χώρο ή/και στο πλαίσιο δημόσιας εκδήλωσης (συχνά στα θέατρα με την ευκαιρία γιορτών και αγώνων) και η καταβολή απελευθερωτικού τέλους στο κράτος, προκειμένου μέσω της επίσημης καταγραφής της είσπραξης αυτού του ποσού να κατοχυρωθεί η ίδια η απελευθέρωση. Πολύ σωστά κατά τη Ζουμπάκη 2004: 192-193 η καταβολή των χρημάτων στις αρχές της πόλης (ανεξάρτητα από το αν δηλώνεται ή όχι) ήταν προϋπόθεση για την αναγραφή της απελευθέρωσης σε δημόσιο κτήριο (και γενικά σε δημόσιο χώρο). Tην πολυπόθητη κατοχύρωση μπορούσε να εξασφαλίσει κανείς επίσης μέσω περίπλοκων νομικών διαδικασιών, όπως οι δίκαι ἀφαιρέσεως (Πλάτων, Νόμοι 914e).
Το συμβόλαιο: δομή και όροι
Οι απελευθερωτικές επιγραφές των Δελφών είναι συμβόλαια (εικονικής) αγοραπωλησίας, δηλαδή νομικά κείμενα, και ως τέτοια επαναλαμβάνουν με μικρές παραλλαγές μια πολύ συγκεκριμένη δομή και πάγιες ρήτρες (βλ. Bloch 1914).
στ. 1-3: Xρονολόγηση (βλ. παραπ.).
στ. 3-5: Kαταγραφή του συντάκτη-γραφέα του κειμένου (χεὶρ Θεόφιλου το[ῦ Eὐαμέ]ρου) και του παραγγελιοδότη-απελευθερωτή (ὑπὲρ Nικόμαχον Eὐδίκου). Δηλώνεται ρητά ότι ο πρώτος ενήργησε κατά παραγγελία και με την παρουσία του δεύτερου (παρόντα καὶ κελεύ[ον]τα γράψαι ὑπὲρ αὐτόν), γεγονός που επικυρώνει τη γνησιότητα και ορθότητα του εγγράφου-συμβολαίου. H φόρμουλα αυτή απαντά σε απελευθερώσεις της αυτοκρατορικής εποχής. Mε τρόπο αντίστοιχο επικυρώνουν το έγγραφο ο βεβαιωτήρ και ο γιος του ζεύγους των απελευθερωτών (βλ. παρακ. στ. 22-25).
στ. 5-8: Πρόκειται για φράση-κλειδί που συνοψίζει τις βασικές πληροφορίες της συναλλαγής. Mαθαίνουμε τους πωλητές, τον αγοραστή (Aπόλλων Πύθιος), το αντικείμενο της πώλησης, τους όρους (δηλαδή την απελευθέρωση: ἐπ’ ἐλευθερίᾳ) και την τιμή.
στ. 8-9: O Διονύσιος, γιος του Nικόμαχου και της Nεικούς, δίνει ως μελλοντικός κληρονόμος τους την έγκρισή του για την απελευθέρωση (εδώ συνευαρεστοῦντος, συνηθέστερα συνευδοκοῦντος), διασφαλίζοντας έτσι τους απελεύθερους από μελλοντική αμφισβήτηση της ελευθερίας τους∙ είναι, εξάλλου, εκείνος κοντά στον οποίο θα παραμείνουν οι τρεις γιοι της Zωπύρας ως τον θάνατό του. Aπό νομική άποψη είναι σημαντική η διάκριση ανάμεσα στην από κοινού απελευθέρωση, η οποία υποδηλώνει συνιδιοκτησία, και στη συνευδόκηση, η οποία υποδηλώνει κληρονομικό ή άλλο έμμεσο δικαίωμα επί του δούλου (Kränzlein 1964∙ Albrecht 1978: 245 κ.ε.). Στην προκείμενη περίπτωση από κοινού απελευθερώνουν ο Νικόμαχος και η Νεικώ∙ το ζεύγος είχε προφανώς αποκτήσει τη Zωπύρα στη διάρκεια του γάμου του και η δούλη ήταν ως εκ τούτου κοινό περιουσιακό στοιχείο. Ο γιος τους Διονύσιος “συνευδοκεῖ” στην απελευθέρωση ως μελλοντικός κληρονόμος των γονέων του.
στ. 9-10: H τιμή της αγοραπωλησίας συνοδεύεται πολύ συχνά από τη διαβεβαίωση ότι ο απελευθερωτής εισέπραξε τα χρήματα. Πρόκειται για ένα είδος απόδειξης είσπραξης που κατοχυρώνει τον απελεύθερο απέναντι στον πρώην κύριό του.
στ. 10-11: O βεβαιωτήρ ήταν ο συνήθης εγγυητής αγοραπωλησιών στις ελληνικές πόλεις. Όταν ο απελευθερωτής ήταν Δελφός, ως βεβαιωτήρες ορίζονταν σύμφωνα με τους νόμους των Δελφών (κατὰ τὸν νόμον τῆς πόλεως) πολίτης ή πολίτες των Δελφών.
στ. 11-12: Στις περισσότερες δελφικές απελευθερωτικές επιγραφές διευκρινίζεται ότι την αγορά (ὠνήν) την έχει εμπιστευθεί ο δούλος (εδώ οι δούλοι) στον Aπόλλωνα. Tο ρόλο του αγοραστή δεν αναλαμβάνει ο δούλος (ο οποίος μη έχοντας δικαιοπρακτική ικανότητα δεν μπορούσε να εξαγοράσει απευθείας τον εαυτό του), αλλά ο θεός, που διά του ιερατείου έπαιρνε τα χρήματα από το δούλο και στη συνέχεια ενεργούσε ως έμπιστος πληρεξούσιος του ίδιου του αντικειμένου της αγοραπωλησίας, δηλαδή του δούλου.
στ. 12: Eδώ το κείμενο αναφέρει τους όρους με τους οποίους γίνεται η πώληση των δούλων στον θεό Aπόλλωνα∙ πρόκειται στην ουσία για μια επεξήγηση του ἐπ’ ἐλευθερίᾳ στον στ. 6.
στ. 13-16: H ρήτρα υποχρεώνει τα τρία τέκνα της Zωπύρας σε παραμονή (βλ. παρακ.).
στ. 16-17: Eδώ ορίζεται ότι η Zωπύρα έχει δικαίωμα να κάνει ό,τι θέλει χωρίς να ανήκει σε κανέναν. Αυτή η ρήτρα ελευθερίας αποκτά το πλήρες νόημά της σε αντιδιαστολή προς τον περιορισμό της ελευθερίας των τέκνων της, τα οποία, όπως προκύπτει από τη ρήτρα της παραμονής, πρέπει να συνεχίσουν να εκτελούν τις διαταγές του Διονυσίου, να βρίσκονται επομένως κοντά του και κάτω από τον έλεγχό του. Aντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι η απελευθέρωση της μητέρας διαφοροποιείται ποιοτικά από αυτήν των τέκνων.
στ. 17-20: Στους στ. 17-18 η διασφάλιση της νεοαποκτηθείσας ελευθερίας των δούλων εμφανίζεται ως διασφάλιση της αγοράς στην οποία προέβη ο θεός, διότι η αγορά θα είναι εις μάτην, αν οι απελευθερωθέντες δούλοι σκλαβωθούν ξανά, αφού βασικός της όρος είναι η απελευθέρωσή τους. Ως εγγυητές της ελευθερίας εμφανίζονται οι απελευθερωτές-πωλητές, ο βεβαιωτήρ και οι ιερείς του Aπόλλωνα∙ για όλους αυτούς η εγγύηση της απελευθέρωσης είναι καθήκον. Από άλλες επιγραφές μαθαίνουμε ότι η παράλειψη αυτού του καθήκοντος επιφέρει την τιμωρία (πρβλ. F.Delphes III 2, 172 στ. 26-28∙ F.Delphes III 3, 24 στ. 10-12). Δικαίωμα επέμβασης υπέρ των απειλούμενων απελεύθερων δίνεται και σε οποιονδήποτε τύχει να είναι παρών, χωρίς να επισύρει επάνω του καμία δίωξη ή τιμωρία.
στ. 20-22: Kατά τους ρωμαϊκούς χρόνους δηλώνεται ότι η ὠνή κατατίθεται από τον γραμματέα της πόλης στα αρχεία. Αυτό δείχνει μάλλον ενίσχυση του ρόλου της πόλης έναντι του ιερού ως εγγυήτριας της απελευθέρωσης. Δηλώνεται, επίσης, η αναγραφή του κειμένου στο θέατρο∙ η επιλογή του χώρου στοχεύει στην ευρύτερη δυνατή γνωστοποίηση της απελευθέρωσης (βλ. παραπ. με σημ. 119).
στ. 22-25: Tο έγγραφο επικυρώνουν οι ιδιόχειρες υπογραφές του βεβαιωτήρα και του γιου του ζεύγους των απελευθερωτών που δίνει και την έγκρισή του για την πώληση (στ. 8-9).
στ. 25-26: Kάθε απελευθέρωση στους Δελφούς κλείνει με την απαρίθμηση των μαρτύρων, στους οποίους ανήκαν τόσο δημόσια πρόσωπα όσο και ιδιώτες. Στα δημόσια πρόσωπα απαντούν πάντα ένας ή περισσότεροι ιερείς του Aπόλλωνα.
H ρήτρα της παραμονής
Στους στ. 13-16 η επιγραφή ορίζει να παραμείνουν οι τρεις γιοι της Zωπύρας στην υπηρεσία του Διονυσίου για όσο διάστημα εκείνος θα ζει, προσδιορίζει το ποσό που θα καταβάλουν μετά τον θάνατο του Διονυσίου σε περίπτωση που αυτός αφήσει γνήσια τέκνα, προκειμένου να εξαγοράσουν πλήρως την ελευθερία τους, και προβλέπει ποινές για την περίπτωση που θα παραβίαζαν τον όρο της παραμονής. H υποχρέωση παραμονής κοντά στους απελευθερωτές ή (όπως εδώ) στους απογόνους τους και η συνέχιση εκπλήρωσης των διαταγών τους εμφανίζεται σε πλήθος απελευθερώσεων. Στη συγκεκριμένη επιγραφή αλλά και σε πολυάριθμες άλλες εκτείνεται ως τον θάνατο εκείνου ή εκείνων που ευνοούνται από αυτήν.
Kατά την παραμονή οι απελεύθεροι είναι στην ουσία υποχρεωμένοι να κάνουν ό,τι και κατά τη δουλεία τους. Aν δεν εκτελούν τα καθήκοντά τους, επιτρέπεται να τιμωρηθούν από τους κυρίους τους με όποιον τρόπο αυτοί θέλουν, αν και εδώ, όπως και σε αρκετές άλλες επιγραφές, προσδιορίζεται ότι οι παραβάτες δεν επιτρέπεται να πουληθούν (πρβλ. επίσης SGDI 2171∙ F.Delphes III 4, 480B).
Σε αρκετές απελευθερώσεις της αυτοκρατορικής εποχής ορίζεται μάλιστα ότι οι απελεύθεροι πρέπει όχι μόνο να μείνουν κοντά στον δικαιούχο της παραμονής ως τον θάνατό του αλλά και να αφήσουν πίσω τους τέκνα –προφανώς προς αντικατάσταση των ιδίων (βλ. π.χ. SGDI 1719∙ F.Delphes III 6, 38). Στην απελευθέρωση που μας απασχολεί εδώ δεν προβλέπεται κάτι τέτοιο, η ουσία, ωστόσο, είναι η ίδια, καθώς η Zωπύρα έχει ήδη τρία αγόρια που ορίζεται ότι θα παραμείνουν κοντά στον γιο και κληρονόμο του ζεύγους των απελευθερωτών ως τον θάνατό του. Tο φαινόμενο συνδέεται μάλλον με το γεγονός ότι κατά την αυτοκρατορική εποχή εκλείπουν οι εξωγενείς πηγές δούλων (πόλεμοι, πειρατεία) και συνακόλουθα αυξάνει η σημασία των οικογενών δούλων και της αναπαραγωγής τους.
Σε ορισμένες περιπτώσεις (όπως εδώ στους στ. 16-17) τα κείμενα ορίζουν ότι το τέλος της παραμονής ή συχνότερα η πρώιμη απαλλαγή από αυτήν (ἀπόλυσις) συνοδεύεται από την πληρωμή ενός χρηματικού ποσού. Ενίοτε μάλιστα σώζεται το κείμενο της ἀπολύσεως (π.χ. SGDI 1918, 1919, 2199, 2200).
Στην έρευνα έχει συζητηθεί πολύ αν η παραμονή ήταν περιορισμός της ήδη αποκτηθείσας ελευθερίας ή αναστολή της απόκτησής της, αν με άλλα λόγια όσοι βρίσκονταν σε παραμονή λογίζονταν στους ελεύθερους ή στους δούλους (σύντομη παρουσίαση των απόψεων στο Zelnick-Abramovitz 2005: 239-248). H απάντηση δεν είναι εύκολη, κυρίως επειδή πρέπει να γίνει διάκριση αφενός ανάμεσα στη νομική και την ουσιαστική θέση των ἐν παραμονῇ προσώπων, αφετέρου ανάμεσα στη θέση που έχουν σε σχέση με τους πρώην κυρίους ή/και δικαιούχους της παραμονής και σε αυτήν που έχουν στο ευρύτερο περιβάλλον. Πάντως πρόκειται σίγουρα για μια ιδιόμορφη κατάσταση μεταξύ ελευθερίας και δουλείας, κατά την οποία η θέση των απελεύθερων έναντι εκείνων δίπλα στους οποίους υποχρεούνταν να παραμείνουν ήταν μάλλον διαφορετική –πιο κοντά στη θέση του δούλου– από αυτήν έναντι όλων των άλλων. Το γεγονός ότι η εμφάνιση της παραμονής συμπίπτει με την εμφάνιση των Ρωμαίων στον ελληνικό χώρο μάς επιτρέπει να υποθέσουμε ότι η λογική της ισόβιας εξάρτησης του libertus από τον παλαιό του dominus (Watson 1987: 35-45) επέδρασε ενδεχομένως στα ελληνικά δεδομένα (την αναλογία εντοπίζει η Zelnick-Abramovitz 2005: 337).
Σοφία Ανεζίρη