| Α.1 | οἵδε νό[μ]οι περὶ τῶγ καταφθι[μέ]νω[ν· κατὰ] |
| [τά]δε θά[π]τ̣εν τὸν θανόντα· ἐν ἑμ[α]τίο[ις τρ]- | |
| [ι]σὶ λευκοῖς, στρώματι καὶ ἐνδύματι [καὶ] | |
| [ἐ]πιβλέματι. ἐξε͂ναι δὲ καὶ ἐν ἐλάσ[σ]οσ[ι μ]- | |
| 5 | [ὲ] πλέονος ἀξίοις τοῖς τρισὶ ἐκατὸν δ[ρα]- |
| [χ]μέων· ἐχφέρεν δὲ ἐγ κλίνηι σφηνόπο[δ]ι [κ]- | |
| [α]ὶ μὲ καλύπτεν τὰ δολ[ο]σχερ[έα] τοῖ[ς ἑματ]- | |
| ίοις· φέρεν δὲ οἶνον ἐπὶ τὸ σῆμα μ̣ὲ π̣[λέον] | |
| τριῶν χῶν καὶ ἔλαιον μὲ πλέο[ν] ἑν̣ό[ς, τὰ δὲ] | |
| 10 | [ἀ]γγεῖ[α] ἀποφέρεσθαι. τὸν θανό[ν]τα [φέρεν] |
| [κ]ατακεκαλυμμένον σιωπῆι μέχρι [ἐπὶ τὸ] | |
| [σ]ῆμα. προσφαγίωι [χ]ρε͂σθαι κ̣ατὰ τ̣ὰ π[άτρι]- | |
| [α. τ]ὴγ κλίνην ἀπὸ το[ῦ] σή̣[μα]το[ς] καὶ τὰ σ[τρώ]- | |
| ματα ἐσφέρεν ἐνδόσε, τῆι δὲ ὑστεραί[ηι δι]- | |
| 15 | αρραίνεν τὴν οἰκίην ἐλεύθερον θαλά[σση]- |
| [ι] πρῶτον, ἔπειτα δ̣ὲ̣ ὕ[δ]ατι λούεν γῆ[ι] χ[ρίσ]- | |
| αντα· ἐπὴν δὲ διαρανθῆι, καθαρὴν ἐ͂ναι τὴν οἰκίην καὶ θύη θύεν ἐφί[στι]- | |
| [α]. τὰς γυναῖκας τὰς [ἰ]ούσας [ἐ]πὶ τὸ κῆδ[εον] | |
| ἀπιέναι προτέρας τῶν {αν} ἀνδρῶν ἀπὸ [τοῦ] | |
| 20 | [σ]ήματος. ἐπὶ τῶι θανόντι τριηκόστ̣[ια μὲ] |
| [π]οιε͂ν. μὲ ὑποτιθέναι κύλικα ὑπὸ τὴγ [κλί]- | |
| [ν]ην, μεδὲ τὸ ὕδωρ ἐκχε͂ν μεδὲ τὰ καλλύ[σμα]- | |
| τα φέρεν ἐπὶ τὸ σῆμα. ὅπου ἂν [θ]άνηι, ἐπὴ[ν ἐ]- | |
| ξενιχθε͂ι, μὲ ἰέναι γυναῖκας π[ρὸ]ς τ[ὴν οἰ]- | |
| 25 | κίην ἄλλας ἒ τὰς μιαινομένας· μια[ίνεσθ]- |
| αι δὲ μητέρα καὶ γυναῖκα καὶ ἀδε[λφεὰς κ]- | |
| αὶ θυγατέρας· πρὸς δὲ ταύταις μὲ π[λέον π]- | |
| [έ]ντε γυναικῶν· παῖδας δὲ [δύο θ]υγ[ατέρας] | |
| [ἀ]νεψιῶν· ἄλλον [δ]ὲ μ[ε]δέν[α]. τοὺς μι[αινομέ]- | |
| 30 | [νους] λουσαμένο[υς] π[ε]ρ̣ὶ̣ κ̣α̣[ὶ κατακέ]φ[αλα] |
| [ὕδατ]ος [χ]ύσι κα[θαρ]οὺς ἐ͂ναι εωι [. . .7. . . .] | |
| [. . .7. . . .]η․νυ[. . . . . . . . . .20. . . . . . . . . . ] | |
| — — — — — — — — — — — — — — — — — — | |
| Β.1 | [ἔδο]ξεν τῆι v |
| [β]ουλῆι καὶ v | |
| [τ]ῶι δήμωι· v v | |
| [τῆ]ι τρίτηι v | |
| 5 | [κα]ὶ τοῖς ἐνι- |
| [αυ]σίοις κα- v | |
| [θ]αροὺς εἶ- v v | |
| [ν]αι τοὺς ποι- | |
| [οῦ]ντας· ἐς ἱ- v | |
| 10 | [ε]ρὸν δὲ μὴ ἰ- v |
| [έ]ναι καὶ τὴν | |
| [ο]ἰ[κ]ίαν καθα- | |
| [ρ]ὴν εἶναι, μέ̣- | |
| [χρι] ἂν ἐκ τοῦ | |
| 15 | [σ]ήματος ἔλθ- |
| [ωσιν]. vacat |
A. Αυτοί είναι οι νόμοι για τους νεκρούς. Να θάψουν τον νεκρό σύμφωνα με τα ακόλουθα: με τρία λευκά ενδύματα, ένα κάτω από αυτόν (στρῶμα), ένα ρούχο γύρω από αυτόν (ἔνδυμα) και ένα πάνω από αυτόν (ἐπίβλημα)· και να υπάρχει δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν λιγότερα, η αξία και των τριών όμως να μην είναι μεγαλύτερη από 100 δραχμές· (στ. 5) να μεταφέρουν τον νεκρό σε κλίνη με σφηνοειδή πόδια και τα ενδύματα να μην καλύπτουν εντελώς τις λαβές της κλίνης· να μην φέρουν στον τάφο κρασί παραπάνω από τρεις χοές και λάδι περισσότερο από μία, και να πάρουν τα αγγεία πίσω· να μεταφέρουν τον νεκρό (στ. 10) μέχρι τον τάφο, πλήρως καλυμμένο, σιωπηλά· να πραγματοποιήσουν μια προκαταρκτική θυσία σύμφωνα με την παράδοση· να φέρουν από τον τάφο πίσω (στο σπίτι) την κλίνη και τα στρώματα· και την επόμενη μέρα, ένας άνδρας ελεύθερος να ραντίσει το σπίτι με θαλασσινό νερό (στ. 15) πρώτα, και έπειτα, αφού το τρίψει με χώμα, να το πλύνει με καθαρό νερό· και αφού ραντιστεί η οικία, να είναι καθαρή και να προσφερθούν οι εφέστιες θυσίες· οι γυναίκες οι οποίες παρευρίσκονται στην ταφή να αποχωρούν από τον τάφο πριν από τους άνδρες· να μην τελούνται τα τελετουργικά της τριακοστής μέρας προς τιμήν του νεκρού· (στ. 20) να μην τοποθετούν κύλικα κάτω από την κλίνη, ούτε να χύνουν έξω νερό ούτε να μεταφέρουν τα σκουπίδια (καλλύσματα) στον τάφο. Όταν πεθάνει κάποιος, και αφού το σώμα του έχει μεταφερθεί, να μην επιτρέπεται να μπουν άλλες γυναίκες στο σπίτι εκτός από τις μιασμένες· και μιασμένες (στ. 25) να θεωρούνται ότι είναι η μητέρα και η γυναίκα και οι αδελφές και οι κόρες· και πέραν αυτών να μην υπάρχουν παραπάνω από πέντε γυναίκες, δύο παιδιά, κόρες των ανιψιών, και κανένας άλλος· όσοι από τους μιασμένους έχουν πλυθεί με ρέον ύδωρ, από το κεφάλι ως τα πόδια, να είναι καθαροί (στ. 31).
B. Η βουλή και ο δήμος αποφάσισαν· (στ. 3) αυτοί οι οποίοι τελούν εορτές μνήμης των νεκρών την τρίτη ημέρα και ετησίως να είναι καθαροί· (στ. 9) να μην εισέλθουν, όμως, σε ιερό, και η οικία να είναι καθαρή, έως ότου επιστρέψουν από τον τάφο (στ. 16).
Η έκδοση του κειμένου βασίστηκε στο Osborne – Rhodes, GHI 194.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
IG XII, 5 593˙ Syll.3 1218˙ LSCG 97˙ Koerner – Hallof 1993: αρ. 60˙ Frisone 2000: 57-102˙ Osborne – Rhodes, GHI 194˙ Greek Ritual Norms 35 (http://cgrn.ulg.ac.be/file/35/, doi: https://doi.org/10.54510/CGRN35, consulted on June 5, 2023).
ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Bannier 1925: 288-292˙ Parker 1983: 34-41˙ Garland 1985: 24-25, 33, 37˙ Garland 1989: 11-13˙ Arnaoutoglou 1998: αρ. 109˙ Engels 1998: 60-64˙ Hölkeskamp 1999: 146-147˙ Blok 2006.
Η στήλη φέρει τρεις ενεπίγραφες όψεις. Εδώ παραθέτουμε τις δύο (Α, Β), οι οποίες τοποθετούνται σε διαφορετικές χρονικές περιόδους με κριτήριο τη γλώσσα και το αλφάβητο. Η επιγραφή στην όψη Α χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ., πιθανότατα μετά το 420 π.Χ. Η επιγραφή στην όψη Β τοποθετείται χρονικά στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. Η τρίτη επιγραφή (C) δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ασφάλεια. Ωστόσο, εικάζεται ότι είναι μεταγενέστερη της δεύτερης (Frisone 2000: 57).
Η επιγραφή βρέθηκε το 1858 στο νησί της Κέας στην εκκλησία του Αγίου Βασιλείου. Σήμερα βρίσκεται στο Επιγραφικό Μουσείο της Αθήνας (ΕΜ 11557).
Λευκή μαρμάρινη στήλη, η οποία είναι σπασμένη στο κάτω μέρος.
Το κείμενο της επιγραφής είναι χαραγμένο στοιχηδόν στις όψεις A και Β. Στην όψη Α αποτελείται από τουλάχιστον 32 στίχους. Στην όψη Β κάθε στίχος αποτελείται από το πολύ 10 γράμματα. Στην όψη C δεν υπάρχει στοιχηδόν διάταξη και οι στίχοι είναι δυσανάγνωστοι.
Τα δύο κείμενα που παραθέτουμε έχουν να κάνουν με νόμους (Α, στ. 1) και ψήφισμα της εκκλησίας του δήμου (Β, στ. 1-3) της Ιουλίδος της Κέας, τα οποία ρυθμίζουν τις ταφικές τελετουργίες στην πόλη.
Ρυθμίσεις σχετικά με την ταφή του νεκρού
Οι πρώτες ρυθμίσεις αφορούν την ενδυμασία του νεκρού, η οποία έχει δύο χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι το λευκό της χρώμα (Α, στ. 2-3), το οποίο συνήθως συνδέεται με την καθαρότητα και τη φωτεινότητα και έρχεται σε αντίθεση με το σκοτάδι του Άδη (για τη σύνδεση λευκού χρώματος και θανάτου, βλ. Πλούταρχος, Αἴτια Ῥωμαϊκά, 26˙ Παυσανίας, 4.13.3˙ Αρτεμίδωρος, Ὀνειροκριτικά, 2.3). Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η τριπλή επάλληλη ενδυμασία του νεκρού, η οποία διακρίνεται στο στρῶμα που θα τοποθετηθεί κάτω από τον νεκρό, το ἔνδυμα και το ἐπίβλημα, με τα οποία εκείνος θα καλυφθεί (στ. 2-4). Οι τρεις αυτές επάλληλες στρώσεις θυμίζουν όσα αποδίδει ο Πλούταρχος στον Σόλωνα και τη νομοθεσία του, σύμφωνα με την οποία απαγορευόταν να καλύπτονται οι νεκροί στην Αθήνα με περισσότερα από τρία ρούχα (Πλούταρχος, Σόλων, 21.6), ή τις θρησκευτικές ρυθμίσεις που μας έρχονται από τη φρατρία των Λαβυαδών στους Δελφούς, σύμφωνα με τις οποίες ο νεκρός έπρεπε να πλαισιωθεί τόσο με στρῶμα όσο και με μαξιλάρι (ποικεφάλαιον) (Rhodes – Osborne, GHI 1, C, στ. 29-31) (βλ. σχετικά Frisone 2000: 67-69˙ Blok 2006: 214˙ Leão – Rhodes 2015: 119-120). Οι νόμοι της Ιουλίδας προβλέπουν, επίσης, ανώτατο όριο δαπάνης για τα παραπάνω ενδύματα (στ. 5-6): οι ερευνητές, ωστόσο, διαφωνούν εάν το ποσό της δαπάνης ορίζεται στις 100 ή τις 300 δραχμές (Frisone 2000: 69-71). Πληροφορίες για οικονομικής φύσεως παρεμβάσεις που αφορούν τις ταφικές πρακτικές εντοπίζονται και στη νομοθεσία του Σόλωνα, όπως επίσης και στην παραπάνω επιγραφική μαρτυρία από τους Δελφούς (Rhodes – Osborne, GHI 1, C, στ. 19-23, 25-29). Οι περιορισμοί αυτοί, παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις που παρουσιάζουν μεταξύ τους, φαίνεται να ήταν μέρος της προσπάθειας που κατέβαλε η εκάστοτε κοινότητα προκειμένου να ρυθμίσει τις σχέσεις της με τους νεκρούς της απέναντι στο ζήτημα του θανάτου (Blok 2006: 230˙ πρβλ. και Garland 1989: 15˙ Engels 1998: 62).
Η επιγραφή αναφέρεται, στη συνέχεια, στην ἐκφοράν του νεκρού (στ. 6), το στάδιο δηλαδή εκείνο που διαδεχόταν την πρόθεσιν και κατά το οποίο το φέρετρο μεταφερόταν από το σπίτι του νεκρού στο νεκροταφείο (Garland 1985: 31-34). Ο νεκρός τοποθετείται πάνω σε κλίνη με σφηνοειδή πόδια (στ. 6). Δεν είναι, όμως, ξεκάθαρο το νόημα του επόμενου στίχου, λόγω των προβλημάτων που παρουσιάζει η ερμηνεία της λέξης (;) «[τ]ὰ δολ[ο]σ[χ]ερ[έα]» (βλ. σχετικά Frisone 2000: 71-75˙ Osborne – Rhodes, GHI 573˙ Greek Ritual Norms 35). Υπάρχει πρόβλεψη για τη μέγιστη ποσότητα κρασιού και λαδιού που θα μεταφερθεί στον τάφο (όχι παραπάνω από τρεις και μία χοές αντίστοιχα), και ορίζεται ότι τα αγγεία που θα χρησιμοποιηθούν για τη μεταφορά θα πρέπει να επιστραφούν στο σπίτι (στ. 8-10). Το ίδιο θα ισχύσει για την κλίνη και τα στρώματα (στ. 13-14). Όπως και στην περίπτωση των Λαβυαδών (Rhodes – Osborne, GHI 1, C, στ. 31-33), έτσι και στην Ιουλίδα, ο νεκρός πρέπει να είναι καλυμμένος και να τηρείται σιγή κατά τη μεταφορά (στ. 10-11). Ειδικά στους Δελφούς, τονίζεται ότι απαγορεύονται αυστηρά οι θρήνοι τόσο κατά την ημέρα της ταφής όσο και την επόμενη, τη δέκατη μέρα ή ακόμη και κατά τις ετήσιες εορτές μνήμης του νεκρού (Rhodes – Osborne, GHI 1, C, στ. 35-52) (πρβλ. και Κικέρων, De legibus, 2.64-65, για τον Σόλωνα και τις απαγορεύσεις των θρήνων). Το τελετουργικό συμπληρώνεται με την τέλεση θυσιών προς τιμήν του νεκρού (στ. 12, προσφάγιον), οι οποίες θα γίνουν σύμφωνα με τις πάτριες παραδόσεις (στ. 12-13). Πέρα από το γεγονός ότι ο όρος «πάτριος» συνδέεται με τα θρησκευτικά έθιμα μιας πόλης (Mikalson 2016: 110-119), παρουσιάζει ταυτόχρονα ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της πολυσημίας του. Συγκεκριμένα, στην εν λόγω επιγραφή, μπορεί να αναφέρεται είτε στις παραδόσεις της Ιουλίδας, είτε ευρύτερα στις παραδόσεις των Ιώνων, ή μπορεί, επίσης, να εκφράζει την αντίθεση ανάμεσα σε όσες πατροπαράδοτες ταφικές πρακτικές δεν μεταβλήθηκαν και σε όσες υπέστησαν αλλαγές (Frisone 2000: 79-80).
Ζητήματα κάθαρσης και μιαρότητας
Στην επιγραφή εμφανίζονται εκτενώς οι δύο αντίθετες έννοιες της μιαρότητας και του εξαγνισμού (Parker 1983). Ο θάνατος είναι συνυφασμένος με το στοιχείο της μιαρότητας. Για τον λόγο αυτό, προκειμένου να αποκατασταθεί η κανονική σχέση με το θείο, ορίζεται ότι την επόμενη ημέρα της ταφής η οικία του νεκρού πρέπει να ραντιστεί από έναν ελεύθερο άνδρα πρώτα με θαλασσινό νερό και στη συνέχεια με καθαρό, ώστε αμέσως μετά να τελεστούν οι εφέστιες θυσίες (στ. 14-18). Το νερό έχει μεγάλη σημασία στις καθαρτήριες τελετές (βλ. και Παυσανίας, 2.31.9˙ Πορφύριος, Περὶ ἀποχῆς ἐμψύχων, 2.44). Μάλιστα, η σημασία του τονίζεται και δεύτερη φορά στην ίδια επιγραφή, όταν σημειώνεται πως η κάθαρση όσων έχουν μιανθεί θα επιτευχθεί μόνο αφού πλύνουν όλο το σώμα και το κεφάλι τους με νερό (στ. 29-31) (Burkert 1985: 79-80). Άλλες εκδόσεις του κειμένου (π.χ. IG XII, 5 593˙ Greek Ritual Norms 35) αναφέρουν ότι η οικία θα ραντιστεί πρώτα με θαλασσινό νερό και στη συνέχεια με ύσσωπο. Ο ύσσωπος ως φυτό είναι περισσότερο γνωστό από μεταγενέστερα έργα (βλ., π.χ., Ιωάννης, Εὐαγγέλιον, 19.29, όπου αναφέρεται ότι τις τελευταίες ώρες του Χριστού στον σταυρό, και ενώ εκείνος διψούσε, στρατιώτες τον πλησίασαν με έναν σπόγγο με ξύδι πάνω σε ένα κλωνάρι υσσώπου˙ Ἑβδομήκοντα, Ψαλμοί, 50.9, όπου αναδεικνύεται σαφέστερα ο καθαρτήριος ρόλος του˙ πρβλ. και Osborne – Rhodes, GHI 571).
Η επιγραφή περιλαμβάνει επίσης ρυθμίσεις για τους συγγενείς του νεκρού. Ειδικότερα, ορίζεται ότι καμία γυναίκα δεν επιτρέπεται να εισέλθει στην οικία του νεκρού μετά την εκφορά του, πλην όσων είναι ήδη μιασμένες. Στην τελευταία κατηγορία δεν ανήκουν όλες οι γυναίκες που συμμετείχαν στην ταφή του νεκρού, αλλά ο στενός οικογενειακός κύκλος, δηλαδή η μητέρα, η γυναίκα, οι αδελφές και οι κόρες του νεκρού. Επίσης, τονίζεται ότι δεν μπορούν να εισέλθουν περισσότερες από πέντε άλλες γυναίκες (στ. 23-29) (πρβλ. και Δημοσθένης, Πρὸς Μακάρτατον, 62, σχετικά με τη νομοθεσία του Σόλωνα για την ταφή των νεκρών και την παρουσία των γυναικών) (βλ. σχετικά Parker 1983: 40-41˙ Frisone 2000: 88-89).
Απαγορεύονται, τέλος, κάποιες ιδιαίτερες πρακτικές που πιθανώς συνδέονται με δεισιδαιμονικές αντιλήψεις σχετικά με το μίασμα που προκαλούσε ο θάνατος (Parker 1983: 35-36˙ Garland 1989: 13), όπως η τοποθέτηση κύλικας κάτω από την κλίνη, η ρίψη νερού και η μεταφορά σκουπιδιών (καλλύσματα) στον τάφο (στ. 21-23) (για τον όρο «καλλύσματα», βλ. Ἡσύχιος, Λεξικόν, 1330 και Blok 2006: 209).
Εκδηλώσεις μνήμης για τους νεκρούς
Οι νόμοι της Ιουλίδας απαγορεύουν την οργάνωση τελετουργικού που λάμβανε χώρα σε άλλες περιοχές την τριακοστή ημέρα μετά την ταφή, το οποίο συνήθως περιλάμβανε κάποιο δείπνο (στ. 20-21) (Frisone 2000: 84-85). Αντιθέτως, στο ψήφισμα του δήμου που ακολουθεί, γίνεται αναφορά σε επιμνημόσυνες για τον νεκρό πρακτικές κατά την τρίτη ημέρα μετά την ταφή, καθώς και κατά τις ετήσιες εκδηλώσεις προς τιμήν του (ας σημειωθεί, ωστόσο, η διχογνωμία που υπάρχει ως προς την ανάγνωση του κειμένου στο σημείο αυτό: δεν είναι σαφές εάν η έκφραση «[κα]ὶ τοῖς ἐνι[αυ]σίοις» αναφέρεται στην τρίτη ημέρα μετά την ταφή του νεκρού και σε ετήσια τελετουργικά ή στην τρίτη ημέρα των ετήσιων εκδηλώσεων, βλ. σχετικά Frisone 2000: 92-93). Όσοι θα μετέχουν σε αυτές τις εκδηλώσεις θα είναι μεν καθαροί, δεν θα πρέπει όμως να εισέλθουν εντός ιερού, και η οικία τους δεν θα θεωρείται καθαρή μέχρι να επιστρέψουν από τον τάφο (Β, στ. 1-16).
Νίκος Κωστόπουλος
Επιμέλεια: Αλεξάνδρα Μπαρτζώκα