| μπροστινή πλευρά (recto) | |
| ἔτους δε̣υτέρου Γαΐου Κ̣α̣ί̣σ̣α̣ρος Σ̣εβαστο̣ῦ̣ Γ̣ερμ̣α̣νικοῦ, | |
| Μεσορὴι τρ̣[ι]α̣κάς, ἐν κώμῃ Σινα̣ρὺ τῆς κά̣τ̣ω̣ι το- | |
| παρχίας τοῦ Ὀ̣ξυρυγχ̣ε̣ί̣του. ἐδάνεισεν̣ Ἰ̣σ̣χ̣υ̣ρίω\ν/ | |
| Διονυσίου Ἑρμογένει Ἑρμογένους τοῦ Δ̣η̣μ̣η̣- | |
| 5 | τ̣ρίου νεω̣τ̣έρωι ⟦ ̣ ̣⟧ καὶ Ἑρμ̣ί̣ᾳ Ζηνοδώ̣ρ̣ο̣υ̣ ν̣ε̣- |
| ω̣τ̣έρωι ἀ̣[μ]φοτέροις Πέρσαις τῆς ἐπιγονῆ̣ς̣ ἐ̣ν̣ | |
| ἀγυ̣ιᾷ ἀρ̣[γυρίου Σεβαστ]ο̣ῦ̣ κ̣[αὶ Π]τ̣ο̣λ̣ε̣[μαι]κοῦ νομ̣ί̣σ̣- | |
| ματο̣ς δρ̣[αχμὰς ἑκατὸν ὀκτ]ὼ̣ι κεφαλαίου αἷς̣ | |
| οὐδὲν τῶ̣[ι καθόλου προσ]ῆ̣κ̣τ̣α̣ι. ἀποδότωσαν | |
| 10 | δὲ οἱ δεδ̣[ανεισμένοι τῶι Ἰ]σχυρίων̣ι τὰς τοῦ |
| ἀργυρίου [δραχμὰς ἑκατὸν ὀ]κ̣τὼι τῇ τριακάδι | |
| τοῦ Χοίαχ̣ [τοῦ εἰσιόντος τρί]του ἔτους Γαΐου | |
| Καίσαρο[ς Σεβαστοῦ Γερμα]ν̣ικοῦ. ἐὰν δὲ μὴ | |
| ἀποδῶσι̣ [καθὰ γέγραπται, ἀ]π̣οτεισάτωσαν | |
| 15 | οἱ̣ δεδαν[εισμένοι τῶι Ἰσχυρίωνι τὸ μὲν δά-] |
| νειον μ[εθʼ ἡμιολίας, τοὺς δὲ τόκους τοῦ ὑ-] | |
| περπεσό̣[ντος χρόνου τοὺς καθήκοντας, ἐγγύων] | |
| ἀλλήλων ε̣[ἰς ἔκτισιν ὄντων, τῆς πράξεως οὔσης τῶι] | |
| Ἰσχυρίων̣[ι ἔκ τε αὐτῶν καὶ ἐξ ἑνὸς καὶ ἐξ οὗ] | |
| 20 | ἐὰ̣ν̣ αὐτῶν̣ [αἱρῆται καὶ ἐκ τῶν ὑπαρχόντων αὐτοῖς] |
| πάν̣[των καθάπερ ἐκ δίκης, μὴ ἐλαττουμένῳ περὶ] | |
| ῶ̣̣̔ [ἄλλων ὀφείλει Ἑρμίας ἢ Ἰσχυρίωνι ἢ τῇ γυ-] | |
| ναικὶ αὐτ̣ο̣ῦ κ̣[α]θʼ ἑτέρ̣αν̣ ἀσ̣φ̣[άλειαν. κυρία] | |
| ἡ συνγρα̣φηι. ☓☓☓☓☓ vac. ? | |
| 25 | (2ο χέρι) Ἑρμογένης Ἑρμογένους καὶ Ἑρμίας Ζηνοδώρου νεώτερος |
| δεδα̣ν̣ί̣σμ̣εθα τὰ̣ς τοῦ ἀρ̣γυρίου δραχμὰς ἑκατὸν ὀκτὼι̣ | |
| κεφαλαίου καὶ ἀποδώσομεν διʼ ἐνγύων ἀλλήλων | |
| καθότι πρόκειται. (3ο χέρι) Ἑρμ̣ί̣ας Ζηνοδώρου νεώτ̣ε̣ρος | |
| καὶ Ἑρμογένης νεώτερος δεδανείσμεθα τὰς τ̣ο̣ῦ̣ {αρ} | |
| 30 | ἀργ̣υ̣ρίου δραχμὰς ἑκατ̣ὸ̣ν ὀκτὼι κεφαλαίου καὶ |
| ἀποδώσομεν διʼ ἐνγύω̣ν ἀλλων καθότι πρόκ̣ε̣ι̣τ̣α̣ι̣, | |
| κατὰ μηδὲν ἐλαττουμένου σ̣ου ἐν οἷς ἄλλοις ὀφε̣ί̣λω̣ | |
| σοι καθʼ ἑτέραν ἀσφάλιαν. (4ο χέρι) Ἰσχυρ̣ίων Διονυ̣σίου | |
| δεδάνικα καθότι πρόκε̣ι̣ται. ἔτους δευτέρου Γαΐου̣ | |
| 35 | Καίσαρος Σεβαστοῦ Γερμανικοῦ, Μεσορὴι τριακὰς. |
| διὰ Ἀχιλλέως τοῦ πρὸς τῶι γραφίωι κώμης | |
| Σιναρὺι καὶ ἑτέρων τό̣πων κε̣χ̣ρημάτισ̣τ̣αι. | |
| πίσω πλευρά (verso) | |
| (1ο χέρι) ἔτους β Γαΐου Κ̣α̣ί̣[σ]α̣ρ̣[ο]ς̣ Σ̣ε̣β̣α̣σ̣τ̣ο̣ῦ̣ Γερμανικοῦ, | |
| Μεσορὴ λ̣. (δραχμῶν) ρη. Ἰσχυρίωνος̣ | |
| 40 | τοῦ Διονυσίου πρ(ὸς) Ἑρμογένην καὶ Ἑρμίαν. |
Έτος δεύτερο του Γαΐου Καίσαρα Σεβαστού Γερμανικού, 30 Μεσορή, στην κώμη Σιναρύ της Κάτω Τοπαρχίας του Οξυρυγχείτη Νομού. Ο Ισχυρίων, γιος του Διονυσίου, δάνεισε στον Ερμογένη τον νεότερο, γιο του Ερμογένη, εγγονό του Δημητρίου, (στ. 5) και στον Ερμία τον νεότερο, γιο του Ζηνοδώρου, αμφότερους Πέρσες της Επιγονής, στον δρόμο, εκατόν οκτώ δραχμές σε αυτοκρατορικά και πτολεμαϊκά ασημένια νομίσματα, κεφάλαιο στο οποίο τίποτα δεν έχει προστεθεί. (στ. 10) Οι οφειλέτες να επιστρέψουν στον Ισχυρίωνα τις εκατόν οκτώ δραχμές στις 30 του Χοίαχ του επόμενου τρίτου έτους του Γαΐου Καίσαρα Σεβαστού Γερμανικού. Εάν δεν τις επιστρέψουν σύμφωνα με το συμβόλαιο, να πληρώσουν (στ. 15) στον Ισχυρίωνα το δάνειο επιβαρυμένο με το μισό του ποσού, καθώς και τους απαραίτητους τόκους υπερημερίας. Και ας είναι εγγυητές ο ένας για τον άλλο για την εξόφληση. Ο Ισχυρίων έχει δικαίωμα απαίτησης και είσπραξης των χρημάτων από αυτούς (τους δύο) ή από τον έναν ή από όποιον (στ. 20) από αυτούς θελήσει και από το σύνολο της περιουσίας τους σαν να επρόκειτο για δικαστική απόφαση, ενώ τα δικαιώματά του δεν περιορίζονται όσον αφορά άλλα χρέη που οφείλει ο Ερμίας στον ίδιο ή τη γυναίκα του σύμφωνα με άλλο συμβόλαιο. Να έχει ισχύ το συμβόλαιο. (στ. 25) Ο Ερμογένης, γιος του Ερμογένη, και ο Ερμίας ο νεóτερος, γιος του Ζηνοδώρου, δανεισθήκαμε το κεφάλαιο των εκατόν οκτώ δραχμών σε ασημένια νομίσματα και θα το επιστρέψουμε λειτουργώντας ως εγγυητές ο ένας για τον άλλο, σύμφωνα με τους παραπάνω όρους. Ο Ερμίας ο νεότερος, γιος του Ζηνοδώρου, και ο Ερμογένης ο νεότερος δανεισθήκαμε (στ. 30) το κεφάλαιο των εκατόν οκτώ δραχμών σε ασημένια νομίσματα και θα το επιστρέψουμε λειτουργώντας ως εγγυητές ο ένας για τον άλλο, σύμφωνα με τους παραπάνω όρους, χωρίς αυτό να μειώνει τα δικαιώματά σου σχετικά με όσα άλλα σου οφείλω σύμφωνα με άλλο συμβόλαιο. Ο Ισχυρίων, γιος του Διονυσίου, δάνεισα τα χρήματα σύμφωνα με τους παραπάνω όρους. Έτος δεύτερο του Γαΐου (στ. 35) Καίσαρα Σεβαστού Γερμανικού, 30 Μεσορή. Η συναλλαγή έγινε μέσω του Αχιλλέα, επόπτη του γραφείου της κώμης Σιναρύ και άλλων τόπων. Έτος δεύτερο του Γαΐου Καίσαρα Σεβαστού Γερμανικού, 30 Μεσορή, 108 δραχμές. Από τον Ισχυρίωνα, (στ. 40) γιο του Διονυσίου, προς τον Ερμογένη και τον Ερμία.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
P.Oxy. XLIX 3485· Μ. Μαλούτα στο Ανθολόγιο 242-248 Π2.
ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Grundz.Mitt. σελ. 113-165· Rupprecht 1994: 113-115, 118-119.
Η χρονολογία δηλώνεται ρητά στην αρχή και το τέλος του συμβολαίου, καθώς και στην πίσω πλευρά του παπύρου. Είναι το δεύτερο έτος του αυτοκράτορα Γαΐου, που έχει μείνει στην ιστορία με το παρωνύμιο Καλιγούλας (37-41 μ.Χ.), η 30η ημέρα του μηνός Μεσορή (μήνα του αιγυπτιακού ημερολογίου). Πρόκειται για την 24η Αυγούστου του 38 μ.Χ.
Ο πάπυρος φυλάσσεται σήμερα στη βιβλιοθήκη Sackler του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης.
Ανάμεσα στους παπύρους που έχουν σωθεί ως τις μέρες μας υπάρχουν κάθε είδους νομικά έγγραφα. Πολυπληθέστερα είναι τα έγγραφα ιδιωτικού δικαίου, που καλύπτουν νομικές πράξεις και οικονομικές συναλλαγές: γάμους και διαζύγια, αγοραπωλησίες, ενοικιάσεις, δάνεια (πρόκειται για τα πιο συνηθισμένα είδη κειμένων ιδιωτικού δικαίου που σώζονται σε παπύρους), υποθήκες, προσλήψεις, μαθητείες, διαθήκες, υιοθεσίες, κηδεμονίες κ.ά.
Τα γραπτά συμβόλαια δηλώνονται με τον όρο συγγραφή. Κατά την πτολεμαϊκή εποχή υπογράφονταν συχνά από μάρτυρες και στη συνέχεια φυλάσσονταν από έναν από τους μάρτυρες που ονομαζόταν συγγραφοφύλαξ (Wolff 1974∙ Wolff 1978: 57-64).
Πάπυρος, ο οποίος διατηρεί τις αρχικές του διαστάσεις (ύψ. 36,5 εκ., πλ. 13,8 εκ.), έχει όμως υποστεί σημαντική φθορά στο κέντρο του και προς τα επάνω, όπου λείπει ένα μεγάλο κομμάτι ύψους 13 εκ. και πλάτους 4 εκ. στο στενότερο και 7,5 εκ. στο φαρδύτερο σημείο. Είναι, επιπλέον, διάσπαρτος με μικρές οπές, ιδίως στα σημεία που είχε διπλωθεί.
Εξαιτίας της φθοράς που έχει υποστεί ο πάπυρος λείπουν τμήματα του κειμένου, τα οποία, ωστόσο, μπορούν εύκολα να συμπληρωθούν, καθώς η δομή και η διάταξή του είναι οι αναμενόμενες για την εποχή. Στο επάνω και κάτω μέρος ο πάπυρος έχει περιθώριο, κάτω περίπου τριπλάσιο από το επάνω. Αριστερά από το κείμενο υπάρχει επίσης περιθώριο, δεξιά όχι.
Σύμφωνα με τους όρους αυτού του συμβολαίου ο Ισχυρίων δανείζει εκατόν οκτώ δραχμές στον Ερμογένη και τον Ερμία. Το ποσό πρέπει να εξοφληθεί μέσα σε μια προθεσμία τεσσάρων μηνών και πέντε ημερών, ειδάλλως στο οφειλόμενο ποσό θα προστεθούν τόκοι και ποινές. Το συγκεκριμένο συμβόλαιο δανείου ακολουθεί την κλασική μορφή συμβολαιογραφικής πράξης της ρωμαϊκής εποχής (Jur.Pap. σ. 88-89· Wolff 1978: 81-91). Σύμφωνα με αυτήν το συμβόλαιο ξεκινά με τη χρονολογία και την τοποθεσία (στ. 1-3). Αντίθετα με την πρακτική που παρατηρείται στα πτολεμαϊκά κείμενα, στα ρωμαϊκά σπάνια αναφέρεται ο αρμόδιος που συντάσσει το συμβόλαιο στην αρχή του κειμένου, συχνά όμως υπάρχει αναφορά στο σχετικό γραφείο στο τέλος· εδώ, στ. 36-37, πρόκειται για το γραφείο της κώμης Σιναρύ του Οξυρυγχείτη νομού (για τα γραφεία βλ. Wolff 1978: 18-23). Για την έκφραση ἐν ἀγυιᾷ (στ. 6-7) βλ. Traversa 1961: 109 αρ. 102 σημ. 4· Wolff 1978: 15-16. Το κυρίως τμήμα του συμβολαίου ορίζει τους συμβαλλόμενους, το ποσόν, τις ρήτρες, τους εγγυητές και τις ποινές (στ. 1-24). Έπονται οι ομολογίες των συμβαλλόμενων (στ. 25-37).
Το συμβόλαιο αφορά ένα δάνειο 108 δραχμών, που συνάπτει ο Ισχυρίων (δανειστής) με τον Ερμογένη και τον Ερμία (οφειλέτες). Οι δύο οφειλέτες περιγράφονται ως Πέρσαι τῆς Ἐπιγονῆς (στ. 6). Ο όρος δεν προσδιορίζει την εθνικότητα των ανθρώπων στους οποίους αναφέρεται, αλλά αποτελεί ορολογία που παραπέμπει στη νομική και ενίοτε κοινωνική τους θέση (Oates 1963∙ Vandersleyen 1988∙ La’da 1997∙ Clarysse – Thompson 2006: 157-159∙ Vandorpe 2008).
Στους στ. 21-23 το παρόν συμβόλαιο υπαινίσσεται ότι κάποιος από τους δύο οφειλέτες (από τους στ. 32-33 προκύπτει ότι πρόκειται μάλλον για τον Ερμία) χρωστάει ήδη χρήματα στον Ισχυρίωνα ή τη γυναίκα του βάσει άλλου, προγενέστερου συμβολαίου. Παρότι η πλειονότητα των δανείων που έχουν βρεθεί αφορούν συναλλαγή μεταξύ ανδρών, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που συναντάμε γυναίκες στον ρόλο του δανειστή ή του δανειζόμενου. Σε αυτές τις περιπτώσεις συνηθίζεται να συνοδεύονται από κάποιον κηδεμόνα (κύριον), συνήθως τον σύζυγό τους, τον αδελφό, τον πατέρα, κάποιον άλλο συγγενή ή μη συγγενή (βλ. επίσης Π12). Σπάνια συμβαίνει να μη δηλώνουν κάποιον κύριον (Rupprecht 1967: 16-17). Στην προκείμενη περίπτωση δεν είναι σαφές ποια ήταν η δομή του προγενέστερου συμβολαίου, εάν δηλαδή η αποπληρωμή του δανείου θα γινόταν στη γυναίκα του Ισχυρίωνα ή στον ίδιο. Η φράση “κυρία ἡ συγγραφή” που κλείνει το κύριο μέρος του συμβολαίου, επισημαίνει την ισχύ του (βλ. Haessler 1960∙ Wolff 1941).
H πράξη λαμβάνει χώρα στην κώμη Σιναρύ του Οξυρυγχείτη νομού. Η κώμη αυτή είναι γνωστή από πολλά έγγραφα και η ιστορία της φαίνεται να εκτείνεται από τον 3ο αι. π.Χ. ως τον 6ο αι. μ.Χ. Βρισκόταν στη δυτική όχθη του Bahr Jussuf, όπως και η Οξύρυγχος, αλλά πολύ βορειότερα, καθώς υπάγεται στην Κάτω Τοπαρχία του νομού (για τη διοικητική οργάνωση της χώρας της Αιγύπτου, βλ. Π8∙ για τα τοπωνύμια του Οξυρυγχείτη Νομού, βλ. Benaissa 2009). Θα πρέπει να υποθέσουμε ότι θα υπήρχαν αρκετά αντίγραφα του συμβολαίου. Πιθανότατα ένα για κάθε συμβαλλόμενο και τουλάχιστον ένα για τις αρμόδιες αρχές.
Η προθεσμία για την εξόφληση του δανείου δεν είναι σταθερή στα συμβόλαια αυτού του τύπου, αλλά ορίζεται κατά περίπτωση επακριβώς (Rupprecht 1967: 21-22, 68-73). Στο προκείμενο συμβόλαιο οι δανειστές οφείλουν να επιστρέψουν τα χρήματα την 30η ημέρα του μήνα Χοίαχ του [τρί]του ἔτους του αυτοκράτορα Γαΐου, δηλαδή τέσσερις μήνες και πέντε ημέρες μετά τη σύναψη του δανείου (στ. 9-13). Η συμπλήρωση του έτους στον στ. 12 έχει γίνει ενδεικτικά, και μπορεί στην πραγματικότητα η προθεσμία να ήταν μεγαλύτερη.
Tο συμβόλαιο δηλώνει ξεκάθαρα ότι η εξόφληση του εν λόγω δανείου σε τίποτε δεν επηρεάζει τα άλλα χρέη του Ερμία προς τον Ισχυρίωνα. Οι οφειλέτες αποδέχονται την ευθύνη να αποπληρώσουν το δάνειο προσωπικά υπογράφοντας ο καθένας το έγγραφο, αλλά και καλούνται να λειτουργήσουν ως εγγυητές ο ένας για τον άλλο, “δι’ ἐνγύων ἀλλήλων” (Taubenschlag 1955: 305-306).
Οι τόκοι δεν προσδιορίζονται στο κείμενο, ενδεχομένως επειδή έτειναν να είναι σταθεροί κατά την περίοδο που γράφτηκε ο πάπυρος. Σε περίπτωση καθυστέρησης της πληρωμής οι οφειλέτες θα πρέπει να επιστρέψουν το αρχικό κεφάλαιο και επιπλέον 50% της αξίας του (ἡμιολία), καθώς και τους τόκους για όλη την περίοδο της καθυστέρησης (πρβλ. ποινές για εργολάβους στην Ε38). Η πρόβλεψη αυτή είναι αναμενόμενη στα συμβόλαια δανείων της ρωμαϊκής εποχής (βλ. Lewis 1945). Αν οι οφειλέτες δεν τηρούσαν τους όρους του συμβολαίου, ο Ισχυρίων είχε δικαίωμα να στραφεί εναντίον ενός ή και των δύο, αφού το συμβόλαιο αυτό αποτελούσε εκτελεστό τίτλο.
Το συμβόλαιο προσδιορίζει το ακριβές είδος των νομισμάτων με τα οποία γίνεται η συναλλαγή (στ. 7-8). Το ἀργύριον Σεβαστὸν αναφέρεται στα τετράδραχμα του Τιβερίου, που ήταν κράμα από ασήμι και χαλκό (στ. 7-8· West – Johnson 1944: 1-12). Το επίθετο πτολεμαϊκόν (στ. 7) παραπέμπει στα ασημένια νομίσματα της εποχής του Αυγούστου, που ονομάζονται έτσι γιατί διατήρησαν τη σύνθεση των νομισμάτων της πτολεμαϊκής περιόδου. Οι δραχμές της εποχής του Αυγούστου είχαν πιθανότατα εξισωθεί με το σηστέρτιο, ενώ τα τετράδραχμα του Τιβερίου περιείχαν ποσοστά ασημιού αντίστοιχα με αυτά του ρωμαϊκού δηναρίου και είχαν αξία 27, 28 ή 29 οβολών (Rupprecht 1994: 33∙ Duncan-Jones 1994: 232-235).
Η γραφή είναι χαρακτηριστική για την εποχή. Στον πάπυρο εντοπίζονται τέσσερα διαφορετικά χέρια. Το πρώτο χέρι, αυτό του γραφέα (στ. 1-24 και πίσω πλευρά), μοιάζει, όπως είναι αναμενόμενο, εξασκημένο, αν και προδίδει αρκετή βιασύνη. Ο οφειλέτης Ερμογένης (δεύτερο χέρι, στ. 25-28) θα ήταν υπερβολικό να χαρακτηρισθεί βραδέως γράφων, αν και η γραφή του προδίδει έλλειψη σιγουριάς. Ο οφειλέτης Ερμίας (τρίτο χέρι, στ. 28-33) μπορεί να γράφει άνετα, αν και όχι τόσο όσο ο γραφέας. Αντίθετα, ο δανειστής Ισχυρίων (τέταρτο χέρι, στ. 33-37) εκτελεί τους χαρακτήρες των γραμμάτων με επιδεξιότητα που ξεπερνά και αυτή του γραφέα. Το κάθε χέρι μοιάζει να χρησιμοποιεί διαφορετικό καλάμι.
Μυρτώ Μαλούτα