ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

P.Lond. III 902 descr.· SB XX 15159.

ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Sijpesteijn 1969· Sijpesteijn 1984· Sijpesteijn 1991· Lewis 1997β.

Σε αντίθεση με τον P.J. Sijpesteijn (1969· 1991), ο οποίος χρονολογεί τον SB XX 15159 το έτος 129-130 μ.Χ., η L. Capponi (2010: 490) θεωρεί πως το κείμενο γράφτηκε το 117 μ.Χ., δηλαδή αμέσως μετά την άνοδό του στην εξουσία. Η εξέγερση των Ιουδαίων εναντίον του αυτοκράτορα Τραϊανού (115-117 μ.Χ.) υπήρξε η αφορμή για να βρεθεί ο Αδριανός στην Ιερουσαλήμ, συνεχίζοντας το ταξίδι του για την Αίγυπτο. Η χρονολόγηση άλλων παπυρικών μαρτυριών σχετικών με την παρουσία του Αδριανού την Αίγυπτο, όπως του P.Giss. I 7, τον Σεπτέμβρη-Οκτώβρη του 117 μ.Χ., περιπλέκουν το ζήτημα της ακριβούς χρονολογίας του ταξιδιού και κατά συνέπεια του SB XX 15159. Η χρονολόγηση του P.Giss. I 7 το 117 μ.Χ. αποτελεί ένα terminus ante quem για την έκδοση του διατάγματος σχετικά με τη δωρεά εκτάσεων κρατικής γης στους αγρότες· ο αυτοκράτορας λοιπόν ίσως και να βρισκόταν στην Αίγυπτο για να εγκρίνει τις δωρεές. Άλλωστε, μία επίσκεψή του στην Αίγυπτο (Αλεξάνδρεια και Σεραπείο) ήταν σημαντικό βήμα για την αναγνώρισή του ως νόμιμου νέου αυτοκράτορα (Capponi 2010: 494). Ωστόσο, για τον χρονικό προσδιορισμό του ταξιδιού του Αδριανού στην Αίγυπτο πρέπει να ληφθεί υπόψη όχι μόνο η απογοητευτική πλημμύρα του 130 μ.Χ. αλλά και η ίδρυση της Αντινοόπολης στην ανατολική όχθη του Νείλου μετά τον θάνατο του Αντινόου το 130 μ.Χ., ως έκφραση τιμής του αγαπημένου του νεαρού όχι μόνο με αγάλματα και γιορτές, αλλά και με μία ολόκληρη πόλη αφιερωμένη σε αυτόν.

Παπύρινο φύλλο μήκους 17,5 εκ. και πλάτους 6,2 εκ.

Δεν βρίσκεται σε καλή κατάσταση, αφού το πάνω μέρος του φύλλου είναι κομμένο και υπάρχουν αρκετά σπασίματα σε όλο του το μήκος τα οποία δημιουργούν lacunae. Το μεγάλο σπάσιμο στο κέντρο του παπύρου δυσκολεύει την αποκατάσταση του κειμένου. Από την μέση και κάτω δεν έχουμε γραφή αλλά συναντάμε σπασίματα. Η γραφή είναι γρήγορη επισεσυρμένη. Τα γράμματα είναι σχηματισμένα λεπτά και δεν είναι εύκολη η ανάγνωσή τους. Γενικά το λεξιλόγιο είναι απλό με τυπικές φράσεις.

Δομή και περιεχόμενο του κειμένου

Πρόκειται για έναν όρκο που παίρνουν κάτοικοι της Ερμούπολης σχετικά με την επικείμενη άφιξη του αυτοκράτορα Αδριανού στην πόλη. Συγκεκριμένα, αναλαμβάνουν την λειτουργίαν να παράσχουν τον άρτο σε ποσότητα ικανή να ικανοποιήσει τον αυτοκράτορα και την συνοδεία του για την γιορτή που θα ακολουθούσε. Ο Αδριανός επισκέφθηκε την Αίγυπτο το 130 μ.Χ., ωστόσο από καμία γραπτή πηγή δεν μαρτυρείται η διαμονή του στην Ερμούπολη· πιθανότατα πέρασε από εκεί πριν από την ίδρυση της Αντινοόπολης, προς τιμή του Αντινόου. Σε κάθε περίπτωση, φαίνεται πως η πόλη ήθελε να είναι έτοιμη σε ενδεχόμενη έλευσή του (Sijpesteijn 1991: 90).

Ο αυτοκράτορας Αδριανός και τα ταξίδια του

Ο Αδριανός (Publius Aelius Traianus Hadrianus, 117-138 μ.Χ.) κατά την διάρκεια της ηγεμονίας του πραγματοποίησε αρκετά ταξίδια στις επαρχίες της αυτοκρατορίας, θεωρώντας απαραίτητη την επαφή με τους ντόπιους. Στις πόλεις που επισκέφθηκε οι κάτοικοι τον λάτρεψαν και αναφέρονταν σε αυτόν ως «τον πιο γενναιόδωρο αυτοκράτορα». Και όχι άδικα, μιας και φρόντιζε να χτίσει μεγάλα κτίρια, να ανακατασκευάσει όσα είχαν καταστραφεί, να προβεί σε σημαντικές δωρεές και ευεργεσίες στους γηγενείς. Για παράδειγμα, το καλοκαίρι του 130 μ.Χ. ο αυτοκράτωρ με την συνοδεία του επισκέφτηκε την Ιουδαία για να λύσει κάποια προβλήματα που αφορούσαν την εξέγερση των Ιουδαίων, την λεγόμενη Διασποράν, που μαρτυρείται στον P.Brem. 1 (115 μ.Χ., Ερμούπολη) και αφορά την πρώτη φάση της εξέγερσης των Ιουδαίων (Henderson 1968: 98-99). Παπυρικά έγγραφα μας πληροφορούν ότι ξεκίνησε τις ευεργεσίες αμέσως μετά την ενθρόνισή του (P.Giss. I 5, στ. 9-12· P.Giss. I 6, στ. 8-10 και P.Giss. I 7, στ. 10-14, από το 117 μ.Χ.).

Στο πρώτο του μεγάλο, τετραετές, ταξίδι ο Αδριανός επισκέφθηκε τις βόρειες, δυτικές και ανατολικές περιφέρειες της αυτοκρατορίας (Speller 2003: 2). Έφτασε μέχρι την Ισπανία, Γαλατία, Βρετανία, όπου έχτισε και τείχος, στο οποίο δόθηκε το όνομά του. Οι επιλογές του δείχνουν ότι απέφευγε το δυτικό μέρος του βασιλείου με το ψυχρό και βαρβαρικό κλίμα (Speller 2003: 81). Στο δεύτερο ταξίδι του βρέθηκε στην Β. Αφρική και στο τρίτο ταξίδεψε στην ανατολική πλευρά της αυτοκρατορίας.

Το ταξίδι του Αδριανού στην Αίγυπτο

Μετά την προσάρτηση της Αιγύπτου στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (31 π.Χ.), οι Ρωμαίοι ηγεμόνες συνήθιζαν να ταξιδεύουν σε αυτή την επαρχία, όχι μόνο για πολιτικούς λόγους, αλλά και για να την γνωρίσουν από κοντά και να μάθουν τα απόκρυφα μυστικά του πολιτισμού της.

Ο Αδριανός επισκέφτηκε την Αίγυπτο το 130 μ.Χ. και υπολογίζεται πως έμεινε στην χώρα οκτώ μήνες (Sijpesteijn 1969: 110-112). Η (πρώτη) αυτή επίσκεψη του αυτοκράτορα («ἐπιβατήρια») μαρτυρείται και από άλλες παπυρικές πηγές, όπως το θρησκευτικό ημερολόγιο P.Oslo III 77 (169-176 μ.Χ., Αρσινοΐτης νομός), στ. 2, και ο P.Oxy. XXXI 2553 (175-225 μ.Χ., Οξύρυγχος), στ. 11-13 (Sijpesteijn 1969: 115). Λόγω του χρόνου, των δαπανών, των δυσκολιών ενός θαλάσσιου ταξιδιού (π.χ. κακοκαιρία, πειρατεία) αλλά και των δεισιδαιμονιών που συνόδευαν ένα ταξίδι δια θαλάσσης (Casson 1994· Speller 2003: 116· Bevan 2013), ο Αδριανός μάλλον δεν θα ριψοκινδύνευε την ζωή τη δική του του και της οικογένειάς του. Έτσι, φαίνεται ότι απέπλευσε από τη χώρα του Νείλου μετά τα μέσα Μαρτίου του 131 μ.Χ. (Sijpesteijn 1969: 110-112, 116).

Οι κάτοικοι της Ερμούπολης είχαν προγραμματίσει τη διεξαγωγή εορταστικών εκδηλώσεων για την επίσκεψη του Αδριανού στην πόλη, συγκεντρώνοντας τρόφιμα (στ. 4: πεπτωμ[έ]νου ἄρτου του κειμένου που μελετάμε), παρόλο που δεν είναι βέβαιο αν τελικά ο Αδριανός επισκέφτηκε τη συγκεκριμένη πόλη (Sijpesteijn 1991: 90). Η παροχή άρτου για την γιορτή φαίνεται πως αποτελούσε είδος λειτουργίας. Στην ρωμαϊκή εποχή παρατηρείται σημαντική αύξηση των λειτουργιῶν, ώστε να γνωρίζουν οι πολίτες τις υποχρεώσεις τους και να αποφεύγονται οι κοινωνικές αναταραχές. Τις υποχρεώσεις επωμίζονταν κατά κύριο λόγο οι κάτοικοι των μητροπόλεων και οι χωρικοί (Lewis 1997β: 9). Στην ρωμαϊκή Αίγυπτο, οι λειτουργίαι διευρύνθηκαν· είναι γνωστό ότι υπήρχαν περίπου εκατό λειτουργικά αξιώματα (π.χ. ἀγορανόμοι, λογισταί, νυκτοφύλακες κ.ά.) (Παπαθωμάς 2014: 500-507).

Οι υπήκοοι ήξεραν πως αν ο Ρωμαίος ηγέτης μείνει ευχαριστημένος από την διαμονή του δεν θα τους αφήσει χωρίς ανταμοιβή. Σύμφωνα με την E. Speller (2003: 95-97), οι Αιγύπτιοι ήθελαν να εντυπωσιάσουν τον Αδριανό και να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες του, ωστόσο μάλλον η προσπάθειά τους δεν στέφθηκε με επιτυχία. Αν και ο Αδριανός επιθυμούσε να ταυτίσει την έλευσή του στην Αίγυπτο με τον πλούτο που προσφέρουν τα νερά του ποταμού στην χώρα και κατ’ επέκταση σε όλη την αυτοκρατορία (για αυτούς τους συμβολισμούς της επίσκεψης του ηγεμόνα στην Αίγυπτο βλ. Speller 2003: 101), η πλημμύρα του ποταμού το 130 μ.Χ. κρίθηκε ανεπαρκής και άρχισαν οι πρώτες ανησυχίες και δεισιδαιμονίες πως ο αυτοκράτωρ θα αποτελούσε τροχοπέδη στην εξέλιξη της Αιγύπτου. Η οικονομική ζημία λόγω της φτωχής σοδειάς, η εξάντληση των πόρων της χώρας για να ικανοποιηθεί ο Αδριανός και η συνοδεία του και οι φήμες για τον προβληματικό και ασταθή χαρακτήρα του αμαύρωσαν την αρχική εικόνα που είχαν όλοι για εκείνον. Για μεγάλο μέρος του πληθυσμού ο θεοποιημένος αυτοκράτορας μετατράπηκε σε δύστροπο μονάρχη που προκάλεσε ζημιά κατά την παραμονή του στην χώρα του Νείλου. Την ίδια στιγμή, η χώρα δυσκολευόταν αρκετά στη διανομή των πόρων και των προϊόντων της ‒ το μεγαλύτερο μέρος της γεωργικής παραγωγής της Αιγύπτου κατέληγε στη Ρώμη (Speller 2003: 104). Η χώρα κλήθηκε να προσφέρει αγαθά όχι μόνο για τους κατοίκους της, αλλά και για τις ανάγκες της Ρώμης και για την ικανοποίηση του αυτοκράτορα. Αναλογιζόμενοι την απογοητευτική πλημμύρα του 130 μ.Χ., η Αίγυπτος με μεγάλη δυσκολία ανταποκρίθηκε στα καθήκοντά της ως τροφοδότριας της αυτοκρατορίας.

Τελικά, ο Αδριανός έφυγε από τη χώρα του Νείλου  για την Αθήνα την άνοιξη του 131 μ.Χ., έχοντας μάλιστα «χάσει» λίγους μήνες πριν τον αγαπημένο του Αντίνοο. Οι κάτοικοι της αιγυπτιακής υπαίθρου έμειναν με μία πικρή γεύση από την παραμονή του ηγεμόνα στη χώρα. Κατηγορούσαν τον Αδριανό για την άγονη γη και ανησυχούσαν για μελλοντικές συμφορές. Αν και υπήρξε ένα γενικό κλίμα ευχαρίστησης στην αρχή της άφιξής του, ο Αδριανός δεν κατάφερε να απαλλάξει τους Αιγυπτίους από το βάρος της σκληρής καθημερινότητας, όπως εκείνοι προσδοκούσαν.

Ο όρκος στα παπυρικά έγγραφα

Ήδη από την αρχαία Ελλάδα, ο όρκος συνδυάζει τρία στοιχεία: α) δήλωση για το παρόν, το παρελθόν, ή το μέλλον, β) δυνάμεις μεγαλύτερες του εαυτού ως μάρτυρες, γ) κατάρα αν αυτός που ορκίζεται παραβιάσει τον όρκο του ή αν ορκίζεται ψευδώς (Sommerstein – Fletcher 2007: 2). Πολλές φορές η δύναμη του όρκου ενισχύεται από το γεγονός ότι αυτός δίνεται σε ιερό μέρος, χαρακτηριστικό που δεν παρατηρείται στο κείμενο που εξετάζουμε.

Η φράση των στ. 12-13 του SB XX 15159, «ἔνοχος ὄρκωι» (βλ. και στ. 15), συναντάται σε αρκετά παπυρικά έγγραφα. Πρόκειται για τυπική έκφραση που δηλώνει ότι κάποιος έχει ορκιστεί πως θα κάνει κάτι και αν δεν το πραγματοποιήσει θα είναι υπεύθυνος του όρκου, δηλαδή θα υποστεί όποιες συνέπειες αρμόζουν στην μη τήρηση του λόγου του (πρβλ. P.Enteux. 26, στ. 8· BGU II 581, στ. 12· BGU XI 2085, στ. 14-15).

Σημαντικό είναι και το γεγονός ότι εμφανίζονται και ομόρριζες λέξεις, όπως «εὔορκος» (= αυτός που τηρεί τον όρκο του), «ἐφίορκος» (ἐπίορκος) (= αυτός που δίνει ψεύτικους όρκους), όπως π.χ. στον BGU VI 1257 (270-258 π.Χ., Οξύρυγχος), στ. 9-10, ενώ σε έγγραφα του 2ου αι. μ.Χ. παρατηρούμε την λέξη «ἐνόρκως» (= έχοντας δώσει όρκο) σε συνδυασμό πολλές φορές με το ρήμα προσεφώνησεν (π.χ. P.Diog. 14, στ. 24). Ο τύπος ἐνορκοῦντες εμφανίζεται σε κείμενα μετά το 500 μ.Χ., όπως στον P.Cair.Masp. I 67002 (567 μ.Χ., Αντινοόπολη), στ. 24-25.

Το έγγραφο SB XX 15159 αναφέρεται στον όρκο που έδωσαν οι κάτοικοι της Ερμούπολης για την παροχή άρτου εν είδει λειτουργίας. Σύμφωνα με πηγές που παραθέτει η L. Capponi (2010: 500), ο  Αδριανός έβαλε τους Αιγυπτίους να δώσουν και όρκο πίστης σε αυτόν, αλλά και όρκο ότι δεν θα είχαν κρυμμένα όπλα, στο πλαίσιο της επανάστασης στην Ιουδαία.

Ο άρτος στα παπυρικά έγγραφα

Τα παπυρικά έγγραφα και τα όστρακα αποτελούν σημαντικούς μάρτυρες για την επεξεργασία των πρώτων υλών, την παρασκευή, τα ποικίλα είδη και την κατανάλωση άρτου και λοιπών αρτοπαρασκευασμάτων στην ελληνορωμαϊκή και βυζαντινή Αίγυπτο (Battaglia 1989· Römer 2006). Ο SB XX 15159 είναι το μοναδικό ως τώρα κείμενο στο οποίο μαρτυρείται το ονοματικό σύνολο «ἐκπεπτ̣ω̣μ[έ]ν̣ου ἄρτου» (στ. 3-4). Η λέξη ἄρτος μαρτυρείται σε αρκετά κείμενα της μεταχριστιανικής εποχής, ενώ σε ορισμένους παπύρους και όστρακα συναντάμε ορολογία σχετική με το επάγγελμα του ἀρτοποιοῦ αλλά και τον χώρο παρασκευής άρτου και άλλων σκευασμάτων (Battaglia 1989).

Ιωάννης Τζιώτης