ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

IG II² 43· Rhodes – Osborne, GHI 22· Ν. Μπιργάλιας στο Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου – Μπουραζέλης 2007: 69-73· Attic Inscriptions Online 804 (https://www.atticinscriptions.com/inscription/IGII2/43).

Η έκδοση του κειμένου βασίστηκε στο Ν. Μπιργάλιας στο Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου – Μπουραζέλης 2007: 69-73.

ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

——

Η επιγραφή χρονολογείται κατά την έβδομη πρυτανεία και επί άρχοντος Ναυσινίκου, δηλαδή τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 377 π.Χ.

Η επιγραφή βρέθηκε στην Αγορά της Αθήνας και φυλάσσεται στο Επιγραφικό Μουσείο (ΕΜ 10397).

Τα ψηφίσματα είναι κείμενα που διατυπώνονται και ψηφίζονται από τα συλλογικά πολιτειακά όργανα των ελληνικών πόλεων (βουλή/συνέδριον, ἐκκλησία τοῦ δήμου) μέσα από διαδικασίες οι οποίες ποικίλλουν στις διάφορες πόλεις. Τα ψηφίσματα των ελληνικών πόλεων ρυθμίζουν θέματα σχετικά με την εξωτερική και εσωτερική πολιτική, την οικονομία, τα δημόσια έργα, την οργάνωση γιορτών και αγώνων και γενικά ό,τι αφορά το δημόσιο βίο. Ψηφίσματα δεν εκδίδονται μόνο από ελληνικές πόλεις αλλά επίσης από Συμπολιτείες, Κοινά, Αμφικτυονίες, σωματεία.

Ένας μεγάλος αριθμός ψηφισμάτων αφορά χορήγηση προνομίων ή/και τιμών σε άτομα και ομάδες που έχουν επιδείξει ευεργετικές δραστηριότητες ή υποδειγματικές συμπεριφορές προς την πόλη ή όποιον οργανισμό εκδίδει το ψήφισμα. Πρόκειται για τα τιμητικά ψηφίσματα.

Στήλη από πεντελικό μάρμαρο, το κατώτερο μέρος της οποίας διασώζεται πολύ ελλιπώς (ύψ. 2,00 μ., πλ. 0,50 μ., πάχ. 0,175 μ.).

Το ψήφισμα όπως και τα ονόματα των πρώτων συμμάχων χαράχτηκαν από τον ίδιο χαράκτη. Στη συνέχεια, στη στήλη προστέθηκαν από διαφορετικούς χαράκτες τα ονόματα των άλλων συμμάχων που προσχώρησαν, αρχικά κάτω από το ψήφισμα και έπειτα στην αριστερή πλευρά της στήλης. Το κατώτερο μέρος της στήλης, στο οποίο είχε χαραχθεί ένα δεύτερο ψήφισμα του ίδιου εισηγητή, διασώζεται πολύ ελλιπώς.

Η σύσταση της Β΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας αποτελούσε την κατάληξη της πολιτικής που μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 403 π.Χ. ανέλαβαν ορισμένοι πολιτικοί της πόλης έχοντας συνειδητοποιήσει τους ουσιαστικούς δεσμούς ανάμεσα στο πολίτευμα και στη διατήρηση της ναυτικής ηγεμονίας της Αθήνας.

Από το 384 π.Χ., δύο δηλαδή χρόνια μετά την Ανταλκίδειο ειρήνη, οι Αθηναίοι αρχίζουν να συγκροτούν μια συμμαχία, την στρατιωτική διοίκηση της οποίας έχουν οι ίδιοι. Η συμμαχία αυτή αρχικά περιλαμβάνει ένα μικρό αριθμό πόλεων του Αιγαίου, μεταξύ των οποίων την Χίο (Rhodes – Osborne, GHI 20), την Ρόδο, το Βυζάντιο και τη Μυτιλήνη (Διόδωρος Σικελιώτης 15.28.3). Το 378 π.Χ. θα πρέπει να προσχώρησε και η Θήβα (Διόδωρος Σικελιώτης 15.26.1) ύστερα από τη βοήθεια που της παρείχε η Αθήνα κατά την επανάστασή της εναντίον της Σπάρτης. Ωστόσο η δημιουργία της βοιωτικής συμμαχίας γύρω από την Θήβα (Διόδωρος Σικελιώτης 15.28.1) επιτάχυνε τους σχεδιασμούς της Αθήνας, η οποία λίγο αργότερα, με βάση την υπάρχουσα συμμαχία της, υιοθετώντας μια νέα διπλωματική ρητορική, προβαίνει στη συγκρότηση μιας νέας και ευρύτερης συμμαχίας.

Το παραπάνω κείμενο του ψηφίσματος ίδρυσης αυτής της συμμαχίας γνωστής και ως Β΄ Ναυτικής ή Αθηναϊκής Συμμαχίας, συντάχθηκε ύστερα από πρόταση κάποιου Αριστοτέλη (για τη χρονολόγησή του, βλ. ανωτ. Χρονολογία).

Σύμφωνα με το ψήφισμα η Αθήνα και οι σύμμαχοί της (στ. 7-8) απευθύνονται σε όλους τους Έλληνες και βαρβάρους (που δεν ήταν υπήκοοι του βασιλιά των Περσών), και τους καλούν να γίνουν δικοί τους σύμμαχοι (στ. 15-19) και να συνταχθούν προς την επίτευξη ενός θεμελιώδους σκοπού: να αναγκάσουν τους Σπαρτιάτες να αφήσουν τους Έλληνες να ζουν ελεύθεροι, αυτόνομοι και ειρηνικά και να απολαμβάνουν με ασφάλεια την πλήρη εκμετάλλευση της επικράτειάς τους καθώς και να διατηρηθεί για πάντα η «κοινή ειρήνη» που μαζί ορκίστηκαν οι Έλληνες και οι βάρβαροι σύμφωνα με τις συνθήκες (στ. 9-15). Η συμμαχία επομένως στρέφεται ρητά εναντίον μόνο της Σπάρτης. Η δεδηλωμένη προσήλωση στην Ανταλκίδειο ειρήνη του 386 π.Χ. δεν αποσκοπούσε μόνον στην αποφυγή της οργής του Πέρση βασιλιά αλλά, με την υπενθύμιση των βασικών διατάξεων της ειρήνης εκείνης, όπως η διακήρυξη της ελευθερίας και ανεξαρτησίας των πόλεων, και στην προβολή της Αθήνας ως ικανότερης εγγυήτριας δύναμης της εφαρμογής της δεδομένου ότι η Σπάρτη εμφανιζόταν να την έχει παραβιάσει.

Σύμφωνα με το ψήφισμα, κάθε σύμμαχος διατηρούσε την πολιτική του ελευθερία και αυτονομία, δεν του επιβάλλονταν φόροι και φρουρά και ίσχυε ότι και με τις συμμαχίες που είχαν συναφθεί με τη Χίο το 384/3 π.Χ., με τη Θήβα και τις άλλες συμμαχικές πόλεις (στ. 19-25). Επιπλέον οι Αθηναίοι δεσμεύονταν να εγκαταλείψουν όσα κτήματα, δημόσια και ιδιωτικά, κατείχαν σε συμμαχικά εδάφη (βλ. και Διόδωρος Σικελιώτης 15.29.8) και να μην αποκτήσουν στο εξής σε έδαφος συμμάχων γη ή οικία (στ. 25-41). Σε αντίθετη περίπτωση, ύστερα από καταγγελία, το συνέδριον της συμμαχίας είχε την αρμοδιότητα να επιστρέψει το μισό ποσό στον καταγγέλλοντα και το άλλο μισό να κατατεθεί στο «κοινό ταμείο» της συμμαχίας (στ. 41-46). Με τις δεσμεύσεις αυτές η Αθήνα επιχειρούσε να άρει την καχυποψία των Ελλήνων απέναντί της (Διόδωρος Σικελιώτης 15.23.4) και να διακηρύξει με τρόπο κατηγορηματικό την προσκόλλησή της στις αρχές της ελευθερίας και της αυτονομίας καθώς και την άρνησή της να επαναλάβει λάθη και πρακτικές (κληρουχίες, φόροι, απόκτηση γης από επιφανείς Αθηναίους, επιβολή πολιτευμάτων της αρεσκείας της) που κατά το παρελθόν επέφεραν τη δυσαρέσκεια στους κόλπους της Δηλιακής συμμαχίας και την τελική της απαξίωση. Παράλληλα υπογραμμίζεται η αντίθεση της συμμαχίας στις σπαρτιατικές πρακτικές (ἁρμοστές, δεκαρχίαι της εποχής του Λυσάνδρου) που ενοχλούσαν ιδιαίτερα τις ελληνικές πόλεις.

Για την οργάνωση και λειτουργία του κοινού συνεδρίου, στο οποίο δεν συμμετείχαν οι Αθηναίοι αλλά μόνον οι σύμμαχοί τους, το ψήφισμα του Αριστοτέλη δεν μνημονεύει λεπτομέρειες, αντίστοιχα δεν αναφέρεται ούτε στον τρόπο σύνθεσής του ούτε και στις σχέσεις του με την αθηναϊκή εκκλησία του δήμου και τη βουλή. Οι γνώσεις μας συμπληρώνονται από άλλες πηγές. Το συνέδριο θα πρέπει να προϋπήρξε του ψηφίσματος (Διόδωρος Σικελιώτης 15.28.3). Από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη (15.28.4) μαθαίνουμε ότι το συνέδριο είχε την έδρα του στην Αθήνα και ότι κάθε πόλη, μικρή ή μεγάλη, είχε ισότιμη εκπροσώπηση (Tod, GHI 153, 175) και μια ψήφο. Η περίπτωση της Μυτιλήνης που εμφανίζεται σε άλλη επιγραφή (Rhodes – Osborne, GHI 31 στ. 26-27), με περισσότερους του ενός συνέδρους πιθανόν οφείλεται σε λάθος του γραφέα. Το ψήφισμα του Αριστοτέλη δεν μας επιτρέπει να ανασυνθέσουμε τη διαδικασία που ακολουθείτο όταν επρόκειτο η συμμαχία να πάρει μια κοινή απόφαση. Γνωρίζουμε ωστόσο από άλλες επιγραφές, όπως εκείνη που αφορά τις διαπραγματεύσεις με τον Διονύσιο Α΄ των Συρακουσών το 369/8 π.Χ. (Rhodes – Osborne, GHI 33), καθώς και εκείνη του 362/1 π.Χ. (Rhodes – Osborne, GHI 41), που αφορούσε τη συμμαχία της Αθήνας με τους Αρκάδες, τους Αχαιούς, τους Ηλείους και τους Φλειάσιους, ότι η βουλή προετοίμαζε τα ψηφίσματα που υποβάλλονταν προς ψήφιση στους συμμάχους. Εάν το κείμενο υιοθετείτο από το συνέδριο (οι αποφάσεις λαμβάνονταν κατά πλειοψηφία) στη συνέχεια υποβαλλόταν προς επικύρωση στην αθηναϊκή ἐκκλησίαν τοῦ δήμου. Η συμμαχία συνεπώς φαίνεται ότι για τη λειτουργία της διέθετε δύο ξεχωριστά σώματα. Ωστόσο στην πράξη οι Αθηναίοι είχαν τον τελικό λόγο και διατηρούσαν το δικαίωμα να απορρίψουν ή να τροποποιήσουν τις αποφάσεις των συμμάχων τους.

Όπως και στην περίπτωση του συνεδρίου, στην επιγραφή δεν αναφέρονται λεπτομέρειες για τον τρόπο τροφοδότησης του “κοινού ταμείου”. Δεν αποκλείεται τέτοιου είδους αναφορές να περιλαμβάνονταν σε μη σωζόμενα ψηφίσματα. Γνωρίζουμε ωστόσο, δεδομένου ότι οι σύμμαχοι δεν πλήρωναν φόρο, ότι ύστερα από πρόταση του Καλλίστρατου (Θεόπομπος, FGrHist 115 F 98) το ταμείο τροφοδοτείτο από τις εισφορές των συμμάχων, οι οποίες ονομάζονταν συντάξεις (η παλαιότερη αναφορά των συντάξεων χρονολογείται το 373 π.Χ.· βλ. [Δημοσθένης,] Πρὸς Τιμόθεον 48-50). Όσο και αν οι συντάξεις παραπέμπουν στους φόρους που η Αθήνα επέβαλλε στους συμμάχους της τον 5ο αι. π.Χ., γεγονός είναι ότι χρησιμοποιούντο μόνο για στρατιωτικές δαπάνες και δεν προβλέπονταν μέτρα τιμωρίας ή εξαναγκασμού σε όποιον σύμμαχο δεν τις κατέβαλλε. Άλλωστε οι Αθηναίοι ήδη από το 378 π.Χ., με πρόταση του Καλλίστρατου (Διόδωρος Σικελιώτης 15.29.7), είχαν κατανείμει τους πλουσιότερους πολίτες σε εκατό συμμορίας επιβάλλοντας στην κάθε μία έναν έκτακτο φόρο, εισφορά, σε περίοδο πολέμου.

Στη συνέχεια του ψηφίσματος διατυπώνεται η αμοιβαία στρατιωτική υποστήριξη των μελών της συμμαχίας (στ. 46-51) σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης (προφανώς εδώ υπονοούνται τόσο οι Σπαρτιάτες όσο και οι Πέρσες από τους οποίους κινδύνευαν κυρίως η Ρόδος, η Χίος και η Αμοργός) και προβλέπεται η θανατική ποινή ή η εξορία σε όποιον επιχειρήσει να τροποποιήσει έστω και μία διάταξη του παρόντος ψηφίσματος (στ. 51-63).

Μετά τις διατάξεις σχετικά με το κόστος της επιγραφής και την εγγραφή σε αυτήν των υπαρχόντων μελών της συμμαχίας, καθώς και εκείνων που θα προσχωρήσουν σε αυτήν (στ. 63-71), ακολουθεί μια πρόσθετη διάταξη που προβλέπει την αποστολή τριών πρέσβεων στη Θήβα (στ. 72-75). Η διάταξη αυτή πιθανότατα να δηλώνει την επιθυμία να πειστούν οι Θηβαίοι, που απειλούνταν από τη Σπάρτη, να προσχωρήσουν ή να συμμαχήσουν με τη νέα συμμαχία και με έμμεσο τρόπο την άρνηση των Αθηναίων να αναγνωρίσουν την αξίωση των Θηβαίων για ηγεμονία στην Βοιωτία (Ξενοφών, Ἑλληνικά 5.4.46).

Το ψήφισμα βρήκε μεγάλη ανταπόκριση δημιουργώντας στις ελληνικές πόλεις ένα κλίμα εμπιστοσύνης (Διόδωρος Σικελιώτης 15.29.8). Οι Μηθυμναίοι που ήταν σύμμαχοι της Αθήνας προσχώρησαν στη συμμαχία (Rhodes – Osborne, GHI 23). Τον Ιούνιο ή Ιούλιο του 377 π.Χ. ο Χαβρίας εξεστράτευσε στην Εύβοια και στις βόρειες Σποράδες. Οι πόλεις της Εύβοιας, παρά τα όσα είχαν υποστεί από τους Αθηναίους τον προηγούμενο αιώνα, προσχώρησαν πρώτες, με εξαίρεση την Ιστίαια (Διόδωρος Σικελιώτης 15.30.1), ενώ η συμμαχία με την Χαλκίδα (Tod, GHI 124) θα διατηρηθεί και στη συνέχεια. Ο τελικός αριθμός των μελών κατά τον Διόδωρο τον Σικελιώτη (15.30.2) ήταν 70 πόλεις, ενώ κατά τον Αισχίνη (Περὶ τῆς παραπρεσβείας 70) ήταν 75. Ωστόσο το σύνολο των πόλεων που αναγράφονται στην επιγραφή είναι 58 (συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που προστέθηκαν στο ψήφισμα του Αριστοτέλη). Αυτό σημαίνει ότι είτε ο αριθμός που αναφέρουν οι φιλολογικές πηγές είναι υπερβολικός, είτε, για λόγους που αγνοούμε, οι Αθηναίοι έπαψαν να αναγράφουν στον κατάλογο (που ξεκινά από το 377 π.Χ. έως το 375 ή 373 π.Χ.) τα ονόματα των νέων μελών. Δεν αποκλείεται πάντως η ασυμφωνία αυτή μεταξύ της επιγραφής και των φιλολογικών πηγών, ως προς τον ακριβή αριθμό των μελών, να ερμηνεύεται από το γεγονός ότι, στα αμέσως επόμενα χρόνια, διάφορες πόλεις ή βασιλείς συνδέθηκαν με ξεχωριστές συμμαχίες με την Αθήνα ή τη συμμαχία της χωρίς όμως να γίνουν κανονικά μέλη της Β΄ Ναυτικής Συμμαχίας (όπως η συμμαχία της Αθήνας με τον Αμύντα της Μακεδονίας: Tod, GHI 129, με τους Θράκες βασιλείς: Rhodes – Osborne, GHI 58, με την Κέρκυρα: Tod, GHI 127).

Η νίκη του Χαβρία το 376 π.Χ. επί των Σπαρτιατών στη ναυμαχία της Νάξου εξασφάλισε στην Αθήνα το σύνολο σχεδόν των Κυκλάδων, συμπεριλαμβανομένης και της Δήλου. Ένα χρόνο αργότερα η νίκη του Τιμόθεου στην Αλύζεια της Ακαρνανίας θα προσελκύσει νέα μέλη και θα οδηγήσει στη σύναψη ειρήνης με τη Σπάρτη (Ξενοφών, Ἑλληνικά 6.2.1· Διόδωρος Σικελιώτης 15.38) που θα διαρκέσει μέχρι το 373 π.Χ.

Είναι υπερβολικό να θεωρήσουμε ότι οι Αθηναίοι δεν είχαν ειλικρινείς προθέσεις όταν διακήρυσσαν όσα αναγράφονται στο ψήφισμα. Το γεγονός ότι τα επόμενα χρόνια μετά την υπογραφή της συμφωνίας δεν παρατηρούμε ούτε ανάμειξη στα εσωτερικά των πόλεων, ούτε δημιουργία κληρουχιών, ούτε επιβολή φόρων ή φρουρών (σε όσες πόλεις της συμμαχίας τοποθετήθηκαν φρουρές έγινε με τη σύμφωνη γνώμη τους και για στρατιωτικούς λόγους) δηλώνει ότι οι Αθηναίοι σεβάστηκαν τις δεσμεύσεις που είχαν αναλάβει με το ψήφισμα του Αριστοτέλη και αιτιολογεί τη μεγάλη είσοδο στη συμμαχία νέων πόλεων, μεταξύ των οποίων οι παράλιες πόλεις της Θράκης, η Πέρινθος στην Προποντίδα καθώς και πόλεις της Αχαΐας που απειλούνταν από τις φιλοδοξίες της Σπάρτης. Τα γεγονότα όμως που ακολούθησαν την ήττα των Σπαρτιατών το 371 π.Χ. από τον Επαμεινώνδα στα Λεύκτρα θα αλλάξουν άρδην τα πράγματα, με αποτέλεσμα η Αθήνα να έρθει αντιμέτωπη με μια πραγματικότητα που δεν είχε υπολογίσει και η ύπαρξη αυτής καθεαυτήν της συμμαχίας θα τεθεί υπό αμφισβήτηση. Μπορεί η ήττα αυτή να σήμαινε για τους Σπαρτιάτες την απώλεια της Μεσσηνίας και της ηγεμονίας τους, για τους Αθηναίους όμως εξαφάνιζε μια από τις σημαντικότερες αιτίες ίδρυσης και διατήρησης της συμμαχίας τους.

Νίκος Μπιργάλιας